Widok z lotu ptaka na port Marghera pod Wenecją; FOT. MARC RYCKAERT / WIKIPEDIA CC BY-SA 4.0
Z centrum Wenecji można dostrzec poprzetykany kominami przemysłowy krajobraz Marghery – pobliskiego miasta i portu (Venezia Porto Marghera). Wybudowanie portu ponad sto lat temu na dawnych terenach uprawnych otaczających wenecką lagunę doprowadziło do katastrofy ekologicznej. Marghera została wpisana na listę Miejsc o Znaczeniu Ogólnokrajowym (Siti di Interesse Nazionale – SIN) – państwo włoskie umieszcza na niej rozległe obszary, których skażenie uznaje się za niebezpieczne dla środowiska i zdrowia publicznego.
W Margherze żyje trzydzieści tysięcy mieszkańców. Na początku XX wieku Pietro Emilio Emmer zaprojektował w pobliżu portu dzielnicę mieszkalną wzorowaną na koncepcji miastaogrodu. W ciągu dekad tkanka miejska dzielnicy była jednak stopniowo zagarniana przez kolejne hale fabryczne i powstającą infrastrukturę drogową. Czy obrzeża Wenecji są zatem skazane na to, by na zawsze pozostać „brzydkie”?
Przez ponad rok pracowaliśmy na tym terenie, obserwując zmiany pór roku i bogactwo przestrzeni miejskich, na które w dużej mierze składają się także tereny zielone. Wartość Marghery budują również jej mieszkańcy. To na tych bogactwach mieliśmy się skupić, zgodnie z wytycznymi architekta i senatora Renzo Piana, inicjatora rewitalizacji włoskich peryferii 1. Cennymi zasobami Marghery są z jednej strony liczne lokalne organizacje społeczne, z drugiej – niewykorzystane dziedzictwo przestrzenne, które należało poddać rewitalizacji. Spotkania z mieszkańcami uświadomiły nam, że proces oddolnego procesu reaktywacji opuszczonych dóbr wsp ólnych już się rozpoczął. Naturalne było więc podążenie drogą partycypacji opartej na trzech ściśle z sobą związanych strategiach:
1. społecznej – polegającej na stworzeniu sieci ORMA (Officina Riuso Marghera – Pracownia Odzyskiwania Nieużytków Marghera);
2. kulturowej – opartej na projekcie rewitalizacji budynku byłego Instytutu Technicznego Edison-Volta, opuszczonego od 2007 roku;
3. środowiskowej – polegającej na realizacji Ogrodu Leczenia Roślinnego Fitoremedium w opuszczonej przestrzeni publicznej.
Jedno z nie- licznych drzew w przemysłowym krajobrazie portu Marghera; © G124 CLAUDIO MORELLI
Powyższe trzy inicjatywy, realizowane we współpracy z organizacją LABSUS (Laboratorio per la Sussidiarietà – Pracownia Pomocowa, www.labsus.org), służyły promocji propozycji przyjęcia przez gminę miasta Wenecja Regulaminu na rzecz administracji dóbr wspólnych.
Założenie ORMA – będącej nowym modelem działalności obywatelskiej, polegającej na współpracy różnych lokalnych stowarzyszeń – pozwoliło zrozumieć potrzeby, a także realny potencjał terytorium i natychmiast rozpocząć wspieranie programów pilotażowych. Następnym krokiem było partycypacyjne zmapowanie opuszczonych i nieużywanych przestrzeni Marghery, niezbędne do zarysowania strategicznego planu głównego. Przybrał on kształt trzykilometrowego ekologicznego szlaku przebiegającego z północy na południe w zachodniej części miasta. Szlak – łączący przestrzenie nieużytków – stanowi przeciwwagę dla drogi szybkiego ruchu odcinającej część przemysłową miasta od jego dzielnicy mieszkalnej.
Kolejnym ważnym projektem była koncepcja przekształcenia byłej siedziby Instytutu Edison-Volta – prawdziwej perły architektury – we współpracy ze stowarzyszeniami, które od lat włączały się w działania związane z opracowaniem planu jej rewitalizacji i odzyskania dla użytku publicznego. Przebudowany instytut ma przede wszystkim służyć mieszkańcom. Docelowo ma tu powstać nowy ośrodek kulturalno-sportowy. W budynku przewidziano sale lekcyjne, w których uczniowie dostaną wsparcie edukacyjne, a imigranci będą uczeni włoskiego, a także audytorium przeznaczone na występy lokalnego zespołu muzycznego. Nowa funkcja ma powiązać budynek z resztą miasta. Po wyburzeniu ogradzającego ośrodek muru i stworzeniu nowego placu stanie się on wielofunkcyjną przestrzenią publiczną służącą młodzieży z problemami i innym mieszkańcom południowo-zachodniego obszaru dotychczas marginalizowanej dzielnicy.
Wizja projektowa wyodrębniająca trzykilometrowy zielony szlak łączący przestrzenie nieużytków na obszarze jednej z dzielnic Marghery; © G124
Reaktywacja dóbr wspólnych, wśród nich także wielu nieużytków, siłą rzeczy przywołała temat skażenia środowiska, przede wszystkim wpływu Porto Marghera na zanieczyszczenie gruntów publicznych i prywatnych. Skażeniu uległy nawet grunty rolne poza pasem Romei – krajowej drogi szybkiego ruchu – położone na zachód od miasta, gdzie przez lata zakopywano wszelkiego rodzaju toksyczne odpady. W tym miejscu pojawił się problem świadomości społecznej: jak myślimy o przyszłości naszych miast, rozwiązaniu problemów korzystania z zanieczyszczonych gruntów, zmiany klimatu i innych kryzysów ekologicznych? W zglobalizowanym świecie fundamentalne znaczenie ma zrozumienie aspektów kulturowych tych problemów. Takie podejście powinno łączyć perspektywy mieszkańców, polityków i ekspertów z różnych dziedzin. Bazując na nich, rozpoczęto – we współpracy z naukowcami z uniwersytetu w Udine (Università degli studi di Udine) – badania nad technologiami rekultywacji gruntów poprzez zastosowanie specjalnych odmian roślin, czyli metodą fitoremedium (leczenia z użyciem roślin). Demonstracją partycypacyjnego zarządzania terenem na południowym obszarze Marghery jest pilotażowy program nazwany „Ogród Fitoremedium”, który w założeniu ma przywrócić leżącą odłogiem działkę w obrębie miasta-ogrodu do użytku publicznego. Projekt leczniczego ogrodu to wyrazista odpowiedź na politykę władz miejskich, które obcięły fundusze przeznaczone na uprawę zieleni publicznej i zlikwidowały ławki w przestrzeniach wspólnych, dowodząc w ten sposób całkowitego braku jakiejkolwiek długofalowej wizji. Przywrócenie objętej projektem przestrzeni mieszkańcom miasta zostało wsparte dodatkowymi działaniami edukacyjnymi. Szkoły w Margherze zaangażowano w opracowanie ścieżek dydaktycznych. W ramach przygotowanego Planu Oferty Edukacyjnej uchwalono projekt związany z edukacją środowiskową na temat zrównoważonych technologii rekultywacji i fitoremedium.
Największą przeszkodą na drodze do reaktywacji wspólnych dóbr był brak prawnych narzędzi, za pomocą których mieszkańcy mogliby legalnie zaopiekować się opuszczonymi przestrzeniami miasta. Dlatego, równolegle z wypracowywaniem projektów, odbyło się wiele dyskusji panelowych z przedstawicielami administracji przekonujących do przyjęcia Regulaminu na rzecz partycypacyjnego zarządzania dobrami wspólnymi przez gminę miasta Wenecja. W czerwcu 2019 roku, po dwóch i pół roku debat, regulamin wreszcie przyjęto. Oznacza to wielki sukces polityczny w kontekście lokalnego wdrażania dobrych praktyk.
Projekt miejskiej regeneracji Marghery nie mógł nie wychodzić od krajobrazu, gdyż zieleń na tym obszarze stanowi część historyczno-kulturowej tożsamości miejsca w tej samej mierze co przemysłowa zabudowa i kominy portowe. Miasto-ogród Pietra Emmera będzie zatem mogło rozpocząć nowe życie dzięki zaangażowaniu mieszkańców, którzy o nie dbają, a zieleń przestanie być jedynie zapisem w zbiorowej pamięci stanie się częścią strategii na przyszłość.
„Ogród Fitoremedium”– dawne nieużytki zamienione na przestrzeń dostępną dla mieszkańców Marghery. Ogród obejmuje obszar jednego kilometra kwadratowego – zasadzone w nim rośliny są szczególnie pomocne w neutralizacji zanieczyszczeń powietrza, powodowanych obecnością pyłów PM10; © G124 CLAUDIO MORELLI
Nazwa projektu: Marghera terreno fertile. Dalle buone pratiche collaborative a politiche condivise su ambiente, socialità e lavoro (Żyzny grunt Marghery. Od dobrych praktyk współpracy do polityki partycypacyjnej w odniesieniu do środowiska, społeczeństwa i pracy) Autorzy: Gruppo G124 Renzo Piano 2016: Anna Merci, Laura Mazzei, Nicola Di Croce Tutor: Raul Pantaleo
