Mit nauczał historii. Mit nauczał swojej własnej historii, ponieważ był to mit rozprzestrzeniający się samodzielnie.
Alec Waugh, 1936

Naród […] cudownie poręczne słowo, skoro każdy może z nim zrobić to, co mu się żywnie podoba.
Joseph de Maistre, 1797

Lekcje historii w czasie mojej edukacji w komunistycznej Polsce były okropnie nudne. Sprowadzały się do zapamiętywania ciągów dat i wkuwania wymaganych interpretacji, od których nikt nie ważył się odstępować, bo groziło za to wyrzucenie z lekcji lub wezwanie rodziców do dyrektora. Sztywność i nudę przełamywały mapy ścienne, wprowadzające do klasy kolor i pierwiastek „dziania się”. Niektórzy uczniowie szukali ucieczki od otępiającej sytuacji, przeglądając pod ławką szkolne atlasy historyczne, których egzemplarze były tradycyjnie rozdawane na początku każdej lekcji. Nie zwracali uwagi na mapy, które należało studiować podczas danej lekcji określanej mianem „historii”, a polegającej głównie na jawnej indoktrynacji; czasami nawet „poprawiali” atlasy, dorysowując długopisami nowe państwa.

Szkolne atlasy historyczne były niemal stale dostępne (często w szerokim wyborze) w większości państw Europy Środkowej i Wschodniej od początku XX wieku, podczas gdy – co ciekawe – w innych regionach nie. Nie oznacza to, że nie występowały poza tą częścią Europy, jednak wydaje się, że w zachodniej części kontynentu były przeznaczone dla zainteresowanego czytelnika, nie pełniły funkcji obowiązkowego podręcznika szkolnego. W niektórych brytyjskich i amerykańskich szkołach nie uczy się już historii jako osobnego przedmiotu, ale w ramach bloku zajęć z wiedzy o społeczeństwie lub z nauk humanistycznych. Do pewnego stopnia zjawisko to wyjaśnia, dlaczego niepotrzebne są tam szkolne atlasy historyczne, jednak nie jest to już tak oczywiste w wypadku Europy Zachodniej czy Irlandii, gdzie historii nadal naucza się w szkołach.

NACJONALIZM

Nacjonalizm jako ideologia legitymizująca państwowość narodził się w rewolucyjnej Francji oraz w okresie kształtowania się państw narodowych w obu Amerykach w okresie od końca XVIII wieku do lat 20. XIX stulecia. Następnie powstały państwa narodowe na Bałkanach. Królestwo Włoch oraz Cesarstwo Niemieckie zostały ogłoszone państwami narodowymi odpowiednio w 1861 i 1871 roku. Wspominam o tych dwóch państwach, ponieważ stały się wzorcami naśladowanymi przez już istniejące kraje bałkańskie oraz falę państw narodowych, które zaczęły powstawać po I wojnie światowej na ruinach wielkich środkowoeuropejskich i bliskowschodnich imperiów ponadnarodowych. Pojawienie się Związku Radzieckiego jako samozwańczego ponadnarodowego organizmu w wyraźny sposób zatrzymało rozprzestrzenianie się na wschód tego modelu państwowości. Niemniej wprowadzony na początku lat 20. podział administracyjny tego komunistycznego kraju opierał się na kryterium etnicznym, wszystkie związkowe republiki radzieckie zostały powołane jako narodowe i przyznano im (lub nawet stworzono w tym celu1) odpowiednie (lokalne) języki urzędowe. W ramach powyżej wspomnianych republik związkowych powstały też autonomiczne republiki i okręgi narodowe, a na terenie całego ZSRR istniały tysiące narodowych miasteczek, wiosek i kołchozów, których autonomia została zniesiona pod koniec lat 30. ubiegłego wieku2.

Wydaje się, że nacjonalizm uzyskał wyjątkowy status pierwszej powszechnie akceptowanej normatywnej ideologii legitymizującej państwowość. Stał się regułą określającą zagadnienia państwowości i stosunków między państwami na całym świecie. W ramach tego systemu państwa, które nie definiują się jako narodowe, lub niechętnie przechodzą przez proces przekształcania się w tego rodzaju państwo, są skazane na delegitymizację, a w ostateczności – na wymazanie z mapy politycznej. Co jednak oznacza państwo „narodowe”? Słowo „naród” wydaje się tu jedynie etykietką, której można używać w sytuacji, gdy dane państwo uznaje legitymizującą moc nacjonalizmu. Jeżeli państwa narodowe, które same uzyskały uznanie na podstawie kryterium narodowościowego, zgadzają się na taką autodefinicję państwowości kandydującej do statusu pełnoprawnego gracza na arenie stosunków międzynarodowych, to taki organizm staje się w pełni uznanym i pełnoprawnym państwem3.

Oczywiście państwo obywatelskie i narodowe to jedynie typy idealne, podobnie jak narody polityczne i etniczne. W rzeczywistości w istniejących państwach można zaobserwować całą gamę odcieni etnicznego i obywatelskiego nacjonalizmu. Mając na uwadze to zastrzeżenie, można mówić o etnicznych i obywatelskich państwach narodowych, jeżeli cechy jednego rodzaju nacjonalizmu przyćmiewają cechy drugiego. Etniczne państwa narodowe znajdują się przeważnie na terenie Eurazji, zwłaszcza wzdłuż pasa rozciągającego się od Europy Środkowej, przez republiki poradzieckie, Turcję i Iran, aż do Indochin, Indonezji, Chin i Japonii. Państwa narodowe na innych obszarach można określić mianem obywatelskich.

ATLASY HISTORYCZNE

Produkcja szczegółowych i wiernych pod względem topograficznym map jest kosztownym przedsięwzięciem, które można przeprowadzić wyłącznie przy udziale kilku dobrze wykształconych specjalistów znających metodologię i praktykę kartografii. W przeszłości oprócz wynagrodzenia za ich usługi konieczne było sfinansowanie często długich i ryzykownych ekspedycji niezbędnych do wykonania pomiarów regionu, który miał być przedstawiony na zleconych mapach. Te kosztowne przedsięwzięcia były wykonalne jedynie w połączeniu z potencjalnie dochodowymi projektami politycznymi lub gospodarczymi, takimi jak kolonizacja obu Ameryk czy ustalenie dokładnych granic pomiędzy posiadłościami. Zrozumiałe jest zatem, że pierwszymi mecenasami kartografii byli władcy ulegający rosnącej modzie na tworzenie wizualnych przedstawień ich królestw w formie map. Europejski wynalazek druku z połowy XV wieku przyczynił się do spadku cen i wzrostu dystrybucji map. Pierwsze komercyjne edycje map i atlasów wydano w Niderlandach, wówczas najbogatszym regionie Europy. Początki atlasów historycznych sięgają czasów rytownika i kartografa Abrahama Orteliusa. W roku 1570 w Antwerpii Gilles Coppens de Diest wydał niezwykle popularny atlas geograficzny Orteliusa Theatrum Orbis Terrarum, który zwykle uznaje się za „pierwszy nowożytny atlas”4. W kolejnych edycjach Ortelius uzupełnił swoje dzieło o mapy historyczne Ziemi Świętej i świata starożytnego. Część historyczna, znana jako Parergon [theatri] („dodatek do Theatrum”), ukazała się jako oddzielny tom w Antwerpii w latach 1595 i 1624. Poza mapami historycznymi Parergon zawierał mapę wędrówek mitycznego Odyseusza oraz mapę pokazującą położenie Niderlandów w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Rozwój druku w połączeniu z upowszechnieniem piśmienności doprowadził do wzrostu produkcji dzieł kartograficznych w XVII i XVIII wieku; niektóre z nich były poświęcone mapowaniu przeszłości. Podążając za przykładem Orteliusa, autorzy map i atlasów historycznych skupili się głównie na problematyce biblijnej i starożytnej5.

Kartograficzne publikacje odnotowujące zmiany granic politycznych i administracyjnych odzwierciedlały dramatyczne zmiany organizacji politycznej Europy wywołane przez wojny napoleońskie. Państwa narodowe zaczynające się jednoczyć w Europie Zachodniej charakteryzowały się rosnącym poziomem centralizacji. Intensyfikacja centralnej biurokratycznej kontroli pociągała za sobą usprawnienie poboru podatków, rozbudowę sieci dróg, kolei i sieci telegraficznej, a także szkolnictwa i administracji. Mapy i atlasy okazały się trudnymi do przecenienia narzędziami nadzoru i planowania procesów centralizacji oraz modernizacji, ponieważ pojedyncza mapa zwykle zawierała znacznie więcej przestrzennie uporządkowanych szczegółowych informacji niż jedna strona drukowanego tekstu6.

Pierwsza połowa XIX wieku to również pojawienie się współczesnego modelu atlasu historycznego. Pierwszym dziełem tego rodzaju był Genealogical, Chronological, Historical and Geographical Atlas (London 1801) A. Le Sage’a, pod którym to pseudonimem ukrywał się francuski emigrant Emmanuel de las Cases. Atlas został szybko wydany w autorskim przekładzie w napoleońskiej Francji jako Atlas historique, généalogique, chronologique et géographique (Paris 1803–1804). Christian Kruse ulepszył atlas Le Sage’a w swoim Atlas und Tabellen zur Übersicht der Geschichte aller europäischen Länden und Staaten (Leipzig 1802–1818), umieszczając w nim mapy Europy pokazujące podział terytorialny w stuletnich odstępach. Jednak najbardziej wpływowym atlasem XIX wieku był wydany przez Karla von Sprunera Historisch-geographischer Hand-Atlas zur Geschichte der Staaten Europa’s von Anfgang des Mittelalters bis auf die neueste Zeit (Gotha 1846). Atlas ten, pięknie przygotowany i wydany, jest w użyciu do dziś. Co ważne, von Spruner interpretował historię europejską poprzez narodziny państw i relacje pomiędzy nimi. Nastąpiła tym samym zmiana historycznej kartografii i przejście od problematyki dynastycznej i genealogicznej (która zdominowała dzieło Le Sage’a) do państw jako wiodących aktorów historii i polityki. W tym czasie nacjonalizm jako polityczna siła dopiero wzrastał, nie tylko na Zachodzie, ale także w Europie Środkowej i na Bałkanach. Nowe podejście do mapowania przeszłości było odpowiedzią na oczekiwania czytelników. Von Spruner dostarczył narodowo nastawionym użytkownikom atlas, który prezentował ich historię: historię ich własnych (choć z historycznego punktu widzenia – zupełnie niedawno wyobrażonych) państw narodowych i narodów7.

Powstanie w roku 1871 Cesarstwa Niemieckiego jako niemieckiego państwa narodowego zmobilizowało licznych uczonych do konsolidacji obrazu tego państwa jako narodowej całości za pomocą geografii8. Akademicka i ideologiczna działalność znalazła odzwierciedlenie w odpowiednich programach nauczania. Szkoły skutecznie kształtowały narodowy punkt widzenia ludności, jako że analfabetyzm został wyrugowany do końca lat 70. XIX wieku i zarówno w założeniach politycznych, jak i w praktyce wszystkie dzieci, niezależnie od płci, języka, wyznania czy pochodzenia etnicznego, miały obowiązek ukończenia edukacji na poziomie podstawowym. Jednocześnie dynamiczny rozwój niemieckiej gospodarki umożliwił wyposażenie szkół w drogie, nowatorskie pomoce dydaktyczne. Wydany przez Friedricha Wilhelma Benickena Historischer Schulatlas oder Übersicht der allgemeinen Weltgeschichte (Weimar 1820) był najprawdopodobniej pierwszym atlasem przeznaczonym do użytku szkolnego. W ślad za nim ukazała się rozszerzona i droższa edycja podręczna, Historischer Hand-Atlas zur Versinnlichung der allgemeinen Geschichte aller Völker (Weimar 1824). Obydwa atlasy zostały pomyślane jako uzupełnienie ambitnego, trzytomowego podręcznika Leonharda von Drescha Übersicht der allgemeinen politischen Geschichte insbesondere Europens (Weimar 1822–1823). Wyśrubowane ceny tych atlasów i podręcznika w kontekście szeroko wówczas rozpowszechnionego w Europie analfabetyzmu sprawiły, że żadna z tych książek nie stała się popularnym podręcznikiem – w przeciwieństwie do szkolnego atlasu historycznego Friedricha Wilhelma Putzgera, Historischer Schul-Atlas zur alten, mittleren und neuen Geschichte (Bielefeld–Leipzig 1877), który bazował na atlasie Sprunera. Dzieło Putzgera pozostało najpopularniejszym atlasem szkolnym aż do okresu międzywojennego. Większość powstających w kolejnych latach edycji i przekładów była regularnie aktualizowana i przedrukowywana. Na przykład siódme polskie wydanie, F.W. Putzgera Atlas historyczny do dziejów starożytnych, średniowiecznych i nowożytnych dla użytku w wyższych i średnich zakładach naukowych ukazało się w Warszawie w 1930 roku9.

To właśnie z atlasu Putzgera środkowoeuropejskie ruchy narodowe i narody poznawały (lub często wyobrażały sobie według własnych marzeń) swoje historie oraz miejsce, jakie zajmowały one w historii Europy i świata. Kiedy środkowoeuropejskie wielonarodowe imperia, zniszczone w następstwie I wojny światowej, zostały zastąpione przez etniczne państwa narodowe, atlas ten w dalszym ciągu kształtował sposób, w jaki nowe pokolenia uczniów wyobrażały sobie dzieje swoich narodów. Wśród najbardziej istotnych cech atlasu Putzgera należy wymienić jawny eurocentryzm, który zamaskowano jedynie częściowo za pomocą kilku map Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej, Ameryki Północnej i europejskich kolonii. Model zaproponowany przez Putzgera przedstawia przeszłość jako liniowy i teleologicznie zdeterminowany proces, koniecznie rozpoczynający się od czasów biblijnych i starożytnej Grecji oraz Rzymu, wiodący przez fazę przejściową Völkerwanderung (wielkiej wędrówki ludów), aż do narodzin państw narodowych, które przez nacjonalistów były postrzegane jako ukoronowanie dziejów i niemalże „koniec historii”.

SZKOLNE ATLASY HISTORYCZNE I ETNICZNY NACJONALIZM

Pierwsze etnolingwistyczne i etnoreligijne mapy Europy Środkowej i Wschodniej wydano w połowie XIX wieku. W ciągu ostatnich trzech dekad XIX wieku tego rodzaju mapy stały się bardziej szczegółowe i zniuansowane dzięki przyznanemu ich wykonawcom przywilejowi korzystania z wyników spisów ludności, które zawierały informacje o języku (i czasami religii) traktowanym jako „obiektywna miara” przynależności jednostki do danego narodu. Pierwszy ogólnopaństwowy spis obejmujący pytanie o język został przeprowadzony w Prusach w roku 1861, w Austro-Węgrzech w 1880, a w carskiej Rosji w 1897 roku. Odpowiednio na początku XX wieku etnolingwistyczne mapy różnych obszarów, opracowane na podstawie tych spisów, zostały włączone do środkowoeuropejskich szkolnych atlasów geograficznych 10. W dalszej kolejności mapy te włączono do szkolnych atlasów historycznych, dzięki czemu możliwa stała się anachroniczna projekcja pochodzących z końca XIX wieku pojęć etniczności i języka na przeszłość. Wydawało się, że „usprawiedliwia” to przeciwstawne roszczenia terytorialne sąsiadujących z sobą państw narodowych. W ten sposób etnolingwistyczne podejście, tak typowe dla środkowoeuropejskich nacjonalizmów, zaczęło być prezentowane w atrakcyjny i sugestywny kartograficzny sposób, który był uznawany za „naukowy”. Ideologia narodowa, wspiera na przez tego rodzaju mapy i atlasy, ułatwiła stworzenie etnicznych państw narodowych w powojennej Europie Środkowej. „Naukowy charakter” map nie był w zasadzie kwestionowany, chociaż te produkowane w sąsiadujących z sobą krajach przedstawiały zazwyczaj wzajemnie niezborne obrazy przeszłości i teraźniejszości.

W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku akademickie atlasy poświęcone dziejom poszczególnych państw były publikowane w niemal wszystkich europejskich i północnoamerykańskich krajach. Atlasy historyczne przeznaczone wyłącznie do użytku szkolnego zaczęto jednak produkować na większą skalę na początku XX wieku, kiedy obowiązkowa edukacja na poziomie podstawowym stała się normą w Europie i Ameryce Północnej. W szkolnych atlasach wydawanych w obywatelskich państwach narodowych (np. w Szwajcarii11) lub w imperiach i mocarstwach (np. we Francji12, Rosji13, Zjednoczonym Królestwie14 czy Stanach Zjednoczonych15) nie poświęcano zbyt wiele uwagi kartograficznie konstruowanej etniczności przyjmującej formę etnolingwistycznych lub etnoreligijnych map.

Sytuacja wyglądała inaczej w wypadku etnicznych (pod względem językowym lub religijnym) państw narodowych, które uzasadniały swoją państwowość i granice za pomocą tych właśnie kryteriów. Historyczne mapy i atlasy pokazujące kwestie języka i wyznania miały szczególne znaczenie dla narodów etnicznych i ruchów narodowościowych wciąż pozbawionych państwowości. W przededniu I wojny światowej powstało na przykład wiele tego typu publikacji dla węgierskojęzycznych czytelników.

Jeszcze przed I wojną światową pojawiły się podstawowe metody kartograficznej wizualizacji przeszłości dla potrzeb nauczania historii. W biedniejszych krajach czy regionach, gdzie rodziców nie było stać na zakup atlasów dla swoich dzieci, używano map ściennych oraz map w podręcznikach historii. Atlas Putzgera pozostawał wzorem szkolnego atlasu historycznego wydawanego jako jedna, obszerna książka, której używało się przez cały okres edukacji, co zwykle oznaczało gimnazjum i liceum. Wraz ze wzrostem liczby uczniów uczęszczających do liceów, szkolne atlasy historyczne zaczęto wydawać w formie serii cienkich książeczek, z których każda była przypisana konkretnej klasie gimnazjalnej lub licealnej. Tym sposobem pojawiły się dwa podstawowe typy szkolnego atlasu historycznego: jednotomowy dla całego ciągu edukacyjnego oraz złożony z zeszytów wydawanych osobno dla każdej klasy. Sposoby prezentacji i omówienia problematyki przedstawionej w atlasach tego ostatniego typu (złożonego z zeszytów) różniły się pod względem metodologicznym dla młodszych i starszych poziomów nauczania. Tradycja tego rodzaju wieloczęściowych atlasów sięga jeszcze wydanego przez Charles’a Leroya Atlas d’histoire et de géographie (Paris 1867). Model ten powielały węgierskie atlasy szkolne.

Z biegiem czasu pojawiło się kolejne typowe rozwiązanie w zakresie szkolnych atlasów historycznych. W obywatelskich państwach narodowych standardem stała się kombinacja atlasu geograficznego i historycznego charakterystyczna dla atlasu Leroya. Na przykład w węgierskiej części monarchii austro-węgierskiej przejście od obywatelskiego nacjonalizmu tolerującego niemówiącą po węgiersku część populacji do etnolingwistycznej polityki surowej madziaryzacji znalazło odzwierciedlenie w zastąpieniu w szkołach atlasu geograficzno-historycznego Györgyego Jausza (Történelmi-fölrajzi iskolai atlasz) typowym atlasem historycznym Manó Kogutowicza (Történelmi iskolai atlasz). Etniczne państwa narodowe do dzisiaj zachowały tradycję nauczania geografii i historii jako odrębnych przedmiotów, z użyciem osobnych atlasów.

Koniec I wojny światowej i okres bezpośrednio po niej był czasem burzliwych zmian w historycznej, etnolingwistycznej i etnoreligijnej kartografii, spowodowanych pojawieniem się licznych nowych państw narodowych na terenach między Finlandią a Turcją. Tworzone przez poszczególne państwa wykluczające się wzajemnie wizje „sprawiedliwych” granic narodowych trafiły do środkowoeuropejskich i radzieckich podręczników historii oraz szkolnych atlasów historycznych, które ukazywały się z rekomendacją i pod nadzorem władz. W okresie międzywojennym w Europie Środkowej wzrastała opozycja względem etnopolitycznego porządku, zwłaszcza w Niemczech, gdzie większość obywateli uznawała traktat wersalski za narzucony i oparty na niesprawiedliwym przekonaniu o odpowiedzialności Niemców za wybuch wojny. Ponadto miliony Niemców znalazły się w obcych językowo państwach narodowych – Czechosłowacji, Polsce, Jugosławii, na Węgrzech i Litwie. Niemieckie plany poprawy sytuacji kraju i odzyskania „niemieckiego Wschodu” – wspierane przez liczne etniczne, językoznawcze i polityczne argumenty – spotkały się w idei Lebensraum („przestrzeni życiowej”), którą ujmowano w formie licznych kartograficznych reprezentacji16. Większość celów tego programu zrealizowano w okresie II wojny światowej. W tym samym czasie władze węgierskie przygotowywały się do konferencji pokojowej po II wojnie światowej, w trakcie której Budapeszt miał nadzieję odzyskać ziemie należące przed rokiem 1918 do Królestwa Węgier. Jednym z elementów przygotowań było opublikowanie, w języku węgierskim i angielskim, obszernego atlasu Węgier i Europy Środkowej, w którym położono nacisk na aspekty etnolingwistyczne i problem granic17. Podobne publikacje, bogato ilustrowane rycinami i mapami, „uzasadniały” etnolingwistyczne i historyczne przesłanki włączenia do powojennej Polski większości niemieckich terytoriów znajdujących się na wschód od linii wyznaczanej przez Odrę i Nysę Łużycką18.

W wyniku II wojny światowej Europa została podzielona żelazną kurtyną. Walka między dwoma supermocarstwami, USA i ZSRR, zepchnęła konflikty etnolingwistyczne na dalszy plan. Zasada nienaruszalności granic z roku 1945 została przyjęta w momencie ustanowienia nowego powojennego porządku. Częścią tego procesu były szeroko zakrojone czystki etniczne, które w latach 1944–1950 dotknęły ponad 30 milionów mieszkańców Europy Środkowej19. W rezultacie nieosiągalny wcześniej ideał językowo jednorodnych państw narodowych został w tej części kontynentu zrealizowany. W bloku wschodnim cenzorzy czuwali nad tym, aby publikacje promowały „jedyny słuszny” obraz rzeczywistości oraz przeszłości i nie zawierały żadnych odniesień do narodowych, etnicznych, historycznych lub językowych idei, które przekraczałyby ustanowione granice, przez co mogłyby podważyć etnolingwistyczną legitymizację państwowości istniejących państw narodowych. Publikacje zawierające takie niepoprawne poglądy docierały jedynie na Zachód; wśród nich wiele prac kartograficznych. Szczególnie licznie występowały one w Niemczech Zachodnich. Na przykład terytorium Świętego Cesarstwa Rzymskiego wraz z ziemiami monarchii habsburskiej były anachronicznie przedstawiane jako „prawdziwy” zakres terytorialny niemieckiego państwa narodowego, uzasadniając w ten sposób tezę, że powstałe po roku 1945 Niemcy Wschodnie i Zachodnie tworzyły najmniejsze państwo niemieckie w dziejach20. Podobny anachronizm popełniono, gdy do średniowiecznych osadników przybywających do Europy Środkowej z terytorium cesarstwa odnoszono się za pomocą określenia „Niemcy”21. Rząd zachodnioniemiecki zdecydował jednak nie poruszać żadnych etnicznych, językowych czy historycznych argumentów w polityce zagranicznej i edukacji. W konsekwencji gatunek „atlasu historii narodowej”, tak popularny w krajach bloku sowieckiego22, pozostaje w Niemczech w zasadzie nieznany i dotyczy skromnych dzieł publikowanych przez działające na marginesie partie i ugrupowania nacjonalistyczne23.

W roku 1991 Związek Radziecki upadł, a federacja jugosłowiańska zaczęła się rozpadać. W obliczu upadku muru berlińskiego, państwa tworzące Jugosławię i ZSRR, oparte na etnolingwistycznym fundamencie, stanęły wobec – wykonywanego cokolwiek na oślep – zadania przepisania przeszłości w taki sposób, aby oddzielne narodowe historie uzasadniały odpowiednie państwowości i dystansowały je od jugosłowiańskiego i radzieckiego projektu politycznego. W związku z tym w latach 90., obok innych prac kartograficznych, powstało wiele nowych narodowych atlasów historycznych, których celem było uzasadnienie określonych granic państw narodowych24.

ATLASY HISTORYCZNE DZISIAJ

Atlasy historyczne narodów i/lub państw narodowych zaprojektowane dla specjalistów, zwykłych czytelników i dla szkół były publikowane na całym świecie, począwszy od połowy XX wieku (kiedy powstała większość państw narodowych). Mimo to gatunek szkolnego atlasu historycznego jako obowiązkowego (a nie zalecanego) podręcznika jest ograniczony do Europy Środkowej i Wschodniej.

W Europie Zachodniej – Irlandii, Francji, Hiszpanii, Portugalii i Wielkiej Brytanii – szkolne atlasy historyczne nie występują. Mapy historyczne pojawiają się w podręcznikach do historii i czasami w szkolnych atlasach geograficznych. Chociaż produkcja atlasów historycznych świata lub państwa ma szeroko zakrojony charakter, jest ona nastawiona na ogólnego i specjalistycznego klienta, a nie na szkoły25.

Sytuacja w należących niegdyś do bloku sowieckiego krajach Europy Środkowej jest nawet bardziej złożona. Moskwa używała ideologii komunistycznej do legitymizacji państwowości Związku Radzieckiego. Kreml dobrze zdawał sobie sprawę z potencjału etnolingwistycznego nacjonalizmu, jednak próbował wykorzystać go do budowy globalnego komunistycznego państwa. W owym czasie administracyjny podział ZSRR pokrywał się z grubsza z podziałami etnolingwistycznymi i znajdował odzwierciedlenie w wielości języków używanych w systemie edukacyjnym26. Wzrastająca dominacja języka rosyjskiego, paradoksalnie przedstawianego jako język narodowy nienarodowego (lub wielonarodowego) narodu (lub społeczeństwa) sowieckiego, doprowadziła do stopniowego wyparcia innych języków. Oprócz rusyfikacji, system edukacyjny był poddawany centralizacji i nadzorowi ze strony Kremla. Władze słusznie postrzegały szkołę jako formę, za pomocą której można kształtować społeczeństwo zgodnie z ideologicznymi założeniami.

Po upadku ZSRR w roku 1991 system ogarnęła taka inercja, że w dalszym ciągu produkowano radzieckie atlasy historyczne, zwłaszcza dla szkół w Federacji Rosyjskiej i na Białorusi27. W tych dwóch państwach dopiero później zaczęto publikować narodowe lub ogólnopaństwowe28 szkolne atlasy historyczne29.

Jako że produkcja atlasu jest o wiele bardziej kosztowna niż podręcznika, na poradzieckim Kaukazie i w Azji Środkowej nie powstały żadne lokalne atlasy historyczne dla szkół. Za czasów Związku Radzieckiego stosowano raczej rosyjskojęzyczne atlasy tego rodzaju lub – zwłaszcza na Kaukazie – historyczne mapy w lokalnych językach wydawane w formie pojedynczych kart bądź też mapy ścienne. W 2005 roku w Armenii został jednak wydany szkolny atlas historyczny30. W latach 90. zeszłego stulecia moskiewskie wydawnictwo Dizajn Informacjia Kartografija (DIK) zaczęło publikować atlasy dla kirgiskich31 i kazachskich32 szkół. Firma ta zainicjowała również nowy trend polegający na tworzeniu rosyjskojęzycznych atlasów historycznych dla szkół w narodowych autonomicznych republikach Federacji Rosyjskiej – zjawisko to było niespotykane w ZSRR. Do tej pory wydano dwa atlasy tego rodzaju – dla Republiki Komi33 i Tatarstanu34.

W przeszłości szkolne atlasy historyczne były w mniejszym lub większym stopniu sporadycznie obecne w Europie Zachodniej i Ameryce Północnej do momentu, gdy po II wojnie światowej zostały zastąpione przez ogólne atlasy historii świata tworzone z myślą o zwykłym czytelniku. Obecne upowszechnienie tego rodzaju podręczników w Europie Środkowej wydaje się zatem zjawiskiem unikatowym w skali globalnej.  Z jednej strony takie atlasy powstają zarówno w krajach zamożnych, takich jak Niemcy czy Belgia, jak i biednych, jak Bułgaria czy Mołdawia. Z drugiej, nie publikuje się ich w bogatych w ropę krajach Zatoki Perskiej czy Japonii, ani też w Etiopii czy na Sri Lance. Chociaż czynnik ekonomiczny jest ważny, najwyraźniej nie ma jednak kluczowego znaczenia. Podstawowym warunkiem powstania i wprowadzenia do obiegu szkolnego atlasu historycznego w danym kraju jest z pewnością wola polityczna. W większości państw, w których atlasy są obecne do dzisiaj, system edukacji jest (lub był do niedawna) poddany silnej kontroli centralnego systemu (zwykle ministerstwa edukacji narodowej), który ustala państwowy program nauczania i czuwa nad jego realizacją. Ponadto użycie szkolnych atlasów historycznych jest związane z obecnością etnicznego nacjonalizmu jako głównej ideologii stojącej za legitymizacją danej państwowości. W krajach, w których jest ona uzasadniana za pomocą obywatelskiego nacjonalizmu, takie atlasy nie są znane.

W państwach narodowych, dla których nacjonalizm etniczny jest główną ideologią legitymizującą istnienie – obywatelstwo i narodowość są odrębne, a narodowość jest nadrzędna. Obowiązującym paradygmatem jest to, że obywatelskie państwa doprowadziły swoje populacje do poziomu narodu, natomiast większość etnicznych państw narodowych zaczynała jako bezpaństwowe wspólnoty etniczne, zanim zdołały przywdziać na siebie „szaty” państwowości. W bezpaństwowym okresie żadne obywatelskie formy narodowościowej ekspresji nie były dostępne narodowi etnicznemu, ponieważ nie istniała państwowość, którą ów naród mógłby uznać za swoją. Różnica między tymi dwoma modelami, zauważalna w odniesieniu do legitymizacji państwowości oraz regulacji stosunków między jednostką i państwem, musiała znaleźć odzwierciedlenie w programach szkolnych, ponieważ państwowy system edukacyjny dąży do formowania obywateli w zgodzie z ideologicznymi założeniami i praktyką polityczną. Mit wielowiekowej tradycji narodowej państwowości jest jednym z najważniejszych narzędzi służących legitymizacji państwa narodowego w oczach jego sąsiadów i świata. Zgodnie z tym rozumowaniem patriotycznie nastawieni historycy nie unikają anachronizmów. Na przykład „dowodzą”, że Święte Cesarstwo Rzymskie było niczym innym jak wczesnym państwem narodowym Niemców, imperium Karola Wielkiego stanowiło początek Francji, helleńskie imperium Aleksandra Wielkiego było prawdziwym państwem Greków, Wielkie Morawy zaś, oddzielone tysiącletnią przerwą od narodowego państwa, jakim jest dzisiejsza Słowacja, mają stanowić początek nowoczesnego państwa słowackiego. Wydaje się, że atlas historyczny jest trafną z pedagogicznego punktu widzenia odpowiedzią na trudności związane z zapoznawaniem uczniów z po narodowemu wyobrażoną historią ich etnicznych państw narodowych. Zadrukowana strona zwykłego podręcznika do historii wystarcza do chronologicznego wyliczenia wydarzeń i wyjaśnienia ich narodowej interpretacji w obywatelskich państwach narodowych, gdzie wcześniej istniejące państwo przemieniło ludność je zamieszkującą w naród. Jednak metoda ta okazuje się nieporęczna i niepraktyczna, kiedy trzeba przedstawić przeszłość etniczno-językowego narodu, który przyoblekł się w płaszcz własnego państwa zupełnie niedawno – 10, 20, 50 czy 100 lat temu. Trudno za pomocą samego tylko podręcznikowego tekstu wykazać na wydarzeniach z bezpaństwowej jeszcze przeszłości danego narodu, że jego język, ludność i terytorium pokrywały się już z sobą, lub dążyły od dawien dawna do takiego nakładania się uskutecznionego w istniejącym obecnie państwie narodowym. W tym miejscu sukurs pedagogom i politykom przychodzi szkolny atlas historyczny. Chronologiczna sekwencja map pokazujących rozwijającą się interakcję języka, ludności i terytorium ma za zadanie prezentować teleologiczną „konieczność” powstania danego narodu etnicznego i jego państwa. Taki atlas, stanowiąc swoistego rodzaju doświadczenie multimedialne – w czasach, kiedy nie było telewizji, nie mówiąc już o smartfonach  – niezwykle skutecznie, dzięki swej atrakcyjności, wpajał uczniom, czyli przyszłym obywatelom,  „odpowiednią” wizję przeszłości własnego państwa narodowego. Zaświadcza o tym standard etniczno-językowej legitymizacji państwowości we współczesnej Europie Środkowej. Wystarczy tylko nadmienić, że z tego powodu, na przykład, rozpadowi Jugosławii towarzyszył rozpad języka serbsko-chorwackiego, tak aby każde z państw postjugosłowiańskich zostało obdarzone własnym językiem narodowym.