Nam, współczesnym, wydaje się, że żyjemy w czasach naznaczonych szybkim tempem przemian we wszystkich dziedzinach życia i że przekształcenia otaczającego nas krajobrazu odzwierciedlają owe zmiany. Naszą uwagę zwracają przede wszystkim sytuacje degradujące istniejący pejzaż. Mamy tendencję do idealizowania przeszłości: okresu naszego dzieciństwa czy dawnych czasów, znanych nam tylko pośrednio. Co współcześnie w krajobrazie rzeczywiście podlega zmianom, a co trwa nieprzerwanie? Jak zahamować procesy negatywne, stymulować pozytywne i chronić już istniejące wartości?
Materialne i niematerialne aspekty naszego życia odciskają piętno na pejzażu, podobnie jak wpływały na jego kształt pokolenia przed nami. Krajobraz pierwotny powstał na skutek długotrwałego oddziaływania naturalnych procesów. W wyniku ingerencji człowieka przeobraził się w krajobraz kulturowy – ludzka działalność może mu nadać formę zarówno pejzażu naturalnego, jak i całkowicie sztucznie przetworzonego środowiska. Istotny wpływ na przemianę krajobrazu pierwotnego w kulturowy miały rolnictwo, leśnictwo oraz urbanizacja. Ziemia jest źródłem żywności warunkującej przetrwanie życia. Postrzeganie jej jako przestrzeni produkcyjnej jest przejawem antropocentrycznego stosunku do krajobrazu. Jak pisała Jana Bencová:
Stosunek człowieka do przyrody i uprawianej przez niego ziemi w przeszłości opierał się na harmonijnym współistnieniu i naznaczony był głęboką czcią oraz religijnością. Na kształt krajobrazu, rozumianego jako kulturologiczny fenomen, miały wpływ kultura konkretnej epoki, terytorium, społeczności oraz wiele innych pierwiastków, przede wszystkim wzajemnie polaryzujące się przeciwstawne światopoglądy: ścisłe, techniczno-naukowe podejście do natury oraz romantyzujące, poetyckie i religijne, wyrosłe na gruncie metafizyki. W ideowo różnych epokach człowiek jednak zawsze działał w granicach wyznaczonych przez przyrodę i realizował się w taki sposób, w jaki mu to umożliwiała1
Czeski filozof i socjolog, Václav Bělohradský, twierdzi, że współcześnie przyroda i krajobraz funkcjonują już tylko jako
jakieś wyobrażenie należące do sfery wolnego czasu. Wyobrażenie w tym sensie, że mamy do niego dostęp tylko w postaci „pominiętego miejsca” w całościowym planie budowania i niszczenia. Do każdego nowego budynku należy również kawałeczek przyrody, istniejącej jako pejzaż za oknem. Ta przemiana przyrody w miejsce pominięte w planie całkowitej eksploatacji naszej planety jest podejściem dominującym w urbanistyce2.
Czy zatem rzeczywiście krajobraz jest już tylko pominiętym miejscem, gdzie poczucie pustki i opuszczenia wywołują potrzebę wypełnienia go czymś? Bencová pod wpływem Bělohradskiego rozważa pojęcie krajobrazu kulturowego, już w samej nazwie zawierającego znaczeniowe przeciwstawności. Pojęcie to ma pozytywny wydźwięk, chociaż „semantyka połączenia słów «krajobraz kulturowy» może oznaczać po prostu tragiczną dewastację: przemianę naturalnego w sztuczne, a zatem «pominięcie» przyrody”3.
Kraina geograficzna i jej krajobraz należą zatem do szerokich i trudnych do uchwycenia fenomenów, stanowiących sumę wielu zjawisk. Również pojmowanie krajobrazu może być zarówno subiektywne i zależeć od odczuć, wyobrażeń oraz doświadczenia poszczególnej jednostki, jak i ogólne, zobiektywizowane przez większą wspólnotę interpretacyjną. Przełomowe przemiany w rozwoju społeczeństwa zawsze wyraźnie przejawiały się również w przekształceniach krainy geograficznej i jej krajobrazu. Czynnikami zmian w pejzażu dzisiejszej Słowacji w przeszłości były, między innymi, rozwój górnictwa, znacząco wpływający na kształt otoczenia miast przemysłowych, oraz budowa sieci kolejowej. Ogromne przeobrażenia krajobrazu przyniósł również okres socjalistycznej industrializacji – budowa wielkich zakładów, zapór, sztucznych zbiorników wodnych i innych wielkoskalowych inwestycji. Czy zatem przemiany krajobrazu obserwowane na Słowacji w ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat są aż tak znaczące, jak je odczuwamy.
PEJZAŻ SPRYWATYZOWANY
Ćwierćwiecze to wystarczająco długi okres w rozwoju kraju, by po jego upływie zidentyfikować i ocenić przemiany krajobrazu oraz czynniki, które na nie wpłynęły. Upadek ustroju socjalistycznego i centralnie planowanej gospodarki oznaczały przełom społeczno- -polityczny, ekonomiczny i kulturowy. Procesy budowania społeczeństwa demokratycznego na zasadach gospodarki rynkowej zaczęły odbijać się również w krajobrazie nowego państwa.
Socjalistyczna kolektywizacja po roku 1948 nieodwracalnie zmieniła rolniczy krajobraz Słowacji, tworzący około połowę powierzchni kraju. Oznaczała ona dla pejzażu zastąpienie tradycyjnej mozaiki małych pól należących do prywatnych właścicieli przez wielkie powierzchnie uprawiane kolektywnie. Reprywatyzacja terenów rolniczych po 1989 roku nie przyniosła powrotu do stanu sprzed wprowadzenia komunizmu. Grunty rolne nadal są uprawiane na wielką skalę, zgodnie z wymogami dużych rynkowych graczy, co przy towarzyszących temu zjawiskach wiatrowej i wodnej erozji oraz wobec braku wegetacji oznacza zanikanie siedlisk zwierząt. W okresie socjalizmu zostały przerwane więzi łączące indywidualnych właścicieli z ziemią, na której gospodarowali, więc prywatnych gospodarstw pozostało niewiele. Większe przedsiębiorstwa rolne oraz sprywatyzowane spółdzielnie rolnicze są monopolistami i często z tej racji czerpią korzyści, płacąc niskie podatki za użytkowanie gruntów lub też nie płacąc ich wcale. Ograniczenia rynku zbytu, zakłócona równowaga w stosunkach między właścicielami gruntów a ich użytkownikami oraz polityka rolna niesprzyjająca rozwiązaniu tych problemów wpływają na fizyczne zmiany w strukturze krajobrazu. Podczas gdy w wielu peryferyjnych regionach Słowacji ziemia leży odłogiem, w pobliżu ośrodków miejskich grunty rolne są zabudowywane. Zmiana sposobu użytkowania terenów rolniczych czy leśnych to przekształcenie ziemi w drogi towar.
W okresie socjalizmu potrzeby mieszkaniowe były zabezpieczane w sposób paternalistyczny przez państwo, przede wszystkim za sprawą budowy osiedli wielopiętrowych bloków z wielkiej płyty. Po roku 1989 zmieniły się stosunki własnościowe, użytkownicy państwowych mieszkań stali się ich właścicielami, otworzył się rynek nieruchomości. Budowa podmiejskich rezydencji stanowiła odzwierciedlenie nowych społecznych pragnień: potrzeby zabezpieczenia warunków bytowych według indywidualnych wyobrażeń oraz posiadania własnego domu, którego wygląd byłby przeciwieństwem zuniformizowanej szarości blokowisk. Architektura rodzinnych domów zamożniejszej warstwy społeczeństwa stała się wypowiedzią na temat wyznawanego przez nią systemu wartości. W pierwszym okresie były to okazałe manifestacje bogactwa w stylu „biznesowego baroku”4, obecnie częściej mamy do czynienia z „biznesową” odmianą funkcjonalizmu czy moderny. Willowa i komercyjna suburbanizacja – odbicie nowej rzeczywistości społeczno-ekonomicznej – zmieniła kształt pierwotnie rolniczego pejzażu wielu słowackich przedmieść.
Mieszkańcy miast, motywowani pragnieniem posiadania ogródka i bycia bliżej przyrody, przeprowadzają się do domów w dzielnicach podmiejskich. Oczekiwania zasiedlających te obszary ludzi często jednak nie zostają spełnione. Bardzo małe prywatne parcele z wysoką zabudową i brak jakiejkolwiek przestrzeni wspólnej skutkują wyeliminowaniem zieleni z urbanistycznej struktury przedmieść5. Radykalnym wyznawcom własności prywatnej – dominującej po upadku systemu socjalistycznego – Bělohradský przypomina:
od kiedy zobaczyliśmy po raz pierwszy z satelity Ziemię jako małą planetę, gdzie cała ludzkość jest jedynie cienką, kruchą warstewką na jej powierzchni, pojęcie własności prywatnej przestało być zasadne. Co może być prywatnego na takiej planecie?6
Krajobraz terenów podmiejskich na Słowacji zmienia się również w wyniku powstawania centrów handlowych, obiektów magazynowych czy parków przemysłowych i przynoszonej przez nie globalnej uniformizacji rozwiązań architektonicznych i urbanistycznych. Z kolei krajobraz regionów, których atrakcyjność opiera się na walorach przyrodniczych, sprzyjających rozwojowi rekreacji, sportu i turystyki, zmienia się pod wpływem budowy nowych ośrodków wypoczynkowych i towarzyszącej im infrastruktury. Tylko w wyjątkowych przypadkach inwestycje te uwzględniają wartość środowiska i pozwalają zachować jego przyrodnicze właściwości.
Wzrost natężenia transportu samochodowego oraz ciągle rosnąca mobilność osób i towarów podczas dwudziestopięcioletniego okresu pomyślnego rozwoju ekonomicznego Słowacji wymogły budowę nowej infrastruktury transportowej, dróg szybkiego ruchu, autostrad, tuneli czy mostów, co znacząco wpłynęło na zmianę krajobrazu całego kraju. Nie można tego jednak powiedzieć o budowie elektrowni wiatrowych, których na Słowacji powstało niewiele. Widoczne zmiany w krajobrazie przynoszą natomiast elektrownie słoneczne – niektóre tereny rolnicze zmieniają się w farmy produkujące energię elektryczną. W taki sposób na kształt krajobrazu wpływa kierunek państwowej i europejskiej polityki energetycznej i związane z nim wsparcie finansowe.
CIĄGŁOŚĆ ZMIANY
Przemiany krajobrazu mogą być pozytywne i negatywne, odwracalne i nieodwracalne, istotne i nieistotne, długotrwałe i tylko chwilowe. Pewne elementy, które w kształcie krajobrazu oceniamy negatywnie, przykładowo współczesny problem billboardyzacji słowackiego krajobrazu, są względnie łatwe do fizycznego usunięcia. Billboardy jako wizualny smog są tylko efemerydą w pejzażu. Są głosem wspólnoty, którą Bělohradský opisał słowami: „już nie ma logosu, już są tylko loga”7. Inne zmiany, przykładowo powstawanie autostrad czy zapełnianie terenów podmiejskich zabudową jednorodzinną, są jednak istotne ze względu na długotrwałość i nieodwracalność.
Jak pisze architekt Jiří Löw:
Im dłużej na danym terenie żyje dana społeczność, tym bardziej jest w stanie przystosować swoje prywatne terytoria do formy krajobrazu opartego na konsensusie; struktura pejzażu rozwija się w sposób zrównoważony i jest lepiej pielęgnowana, chroniona i upiększana. To było i będzie głównym bogactwem dziś upadających społeczności wiejskich oraz całej naszej środkowoeuropejskiej kultury. To stoi u podstaw procesu cywilizacyjnego i piękna naszego kraju, jest to również najistotniejszy powód naszej potrzeby kształtowania i ochrony jego krajobrazu. Zniszczenie więzi z krajobrazem to jedna z największych zbrodni komunizmu na naszym społeczeństwie. Kolektywizacja wsi programowo odcięła ludzi od ziemi. Oprócz zniszczenia struktury majątkowej chodziło przede wszystkim o świadomość. Sceneria życia ludzi wymknęła się ich kontroli. W ten sposób stracili możliwość jej ochrony .
Współczesny krajobraz przestaje być odzwierciedleniem życia mieszkańców danego terenu, którzy znają jego miejsca pamięci, drzewa, stare drogi i aleje. Staje się raczej przestrzenią, którą ludzie tylko przemierzają. Dzisiejsze zmiany krajobrazu nie są transformacją z jednego stanu do drugiego; dynamika przekształcania pejzażu przybiera raczej formę ciągłej zmiany – przepływu, ruchu jako odbicia wielu zachodzących w jej trakcie procesów.
NARZĘDZIA OCHRONY
Sposoby wpływania na pozytywne zmiany krajobrazu oraz potrzebę ich stosowania znamy od dawna. Planowanie przestrzenne, ochrona przyrody, krajobrazu oraz zabytków miały w byłej Czechosłowacji długą tradycję. IALE, Międzynarodowe Stowarzyszenie Ekologii Krajobrazu, zostało założone na VI Międzynarodowym Sympozjum Badań Ekologiczno-Krajobrazowych w październiku 1982 roku w Pieszczanach. Powołanie tej instytucji stanowiło dowód zainteresowania tą tematyką w byłej Czechosłowacji, szczególnie dotyczyło to rozwoju słowackiej ekologii krajobrazu, której przedstawiciel, profesor Milan Ružička, jest założycielem środkowoeuropejskiej szkoły badań ekologiczno-krajobrazowych10.
Chociaż znamy narzędzia powstrzymywania negatywnych zmian, wspierania pozytywnych przekształceń oraz ochrony istniejących wartości, nie umiemy ich używać. Dawne socjalistyczne centralne planowanie i autorytarne zarządzanie ziemią według klucza kolektywnej własności nie miało racji bytu w nowej, demokratycznej rzeczywistości. Konieczne stało się stworzenie nowych mechanizmów zarządzania rozwojem i ochroną wartości krajobrazu. W obecnych uwarunkowaniach – w których konieczne jest branie pod uwagę praw i interesów licznych właścicieli, mających różne wyobrażenia o wolności korzystania z prywatnej własności – zaistniała potrzeba stworzenia nowych regulacji. Jak pisze Bělohradský:
Sensem ostatnich trzydziestu lat jest wzrost świadomości dyskursywnych podstaw świata. Tego, że wszystko, co ma sens, co jest dla nas istotne i co warto rozumieć, jest ustalane dzięki umowie między ludźmi – nowoczesne uniwersum rozpada się na ponowoczesne umowne światy. Nie możemy stworzyć jednej solidnej podstawy społeczeństwu w stadium „bogactwa komunikacyjnego”, możemy dać jedynie literacką formę doświadczenia o pluralizmie dyskursów, z którymi przeplatają się jego historie11
Według geografa Marca Antropa zarządzanie krajobrazem zaczyna się od planowania przestrzennego. Zmiany w użytkowaniu terenu są za jego pomocą sterowane i kontrolowane. Planowanie przestrzenne antycypuje przyszłe użytkowanie terenu i przemiany krajobrazu. Dla Antropa krajobrazy kulturowe są następstwem kolejnych reorganizacji terenu w celu dostosowania sposobu jego użytkowania i struktury przestrzennej do zmieniających się potrzeb społeczeństwa12. Zrównoważenie krajobrazu nie jest niemożliwe, jeśli tylko wartości danego obszaru są dobrze zdefiniowane i zespolone z myślą o zmianie i przyszłej funkcjonalności13. Jak mówi Antrop, krajobrazu, który przestał istnieć, rzecz jasna, nie możemy przywrócić do życia, musimy jednak szukać sposobów, by jego charakterystyczne, wartościowe cechy zachować i włączyć funkcjonalnie do struktury kraju zamieszkiwanego przez nowoczesne, zurbanizowane i zglobalizowane społeczeństwo14.
Zabezpieczanie wartości przyrodniczych na Słowacji wzmacnia solidny fundament zasad prawnych ochrony obszarowej i gatunkowej oraz europejski program stworzenia sieci obszarów chronionych Natura 2000. Ochrona zabytków polega natomiast na objęciu opieką poszczególnych pamiątek kultury i utworzenia w miastach „rezerwatów zabytków” oraz „stref zabytkowych”. Musimy jednak nieustannie szukać nowych sposobów zabezpieczania wartości krajobrazu i jego charakterystycznego kształtu rozumianych jako odzwierciedlenie wielu procesów zachodzących na danym obszarze. Możemy do tego dążyć zarówno na gruncie planowania przestrzennego, ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków, jak i badania wpływu naszych działań na środowisko naturalne15
