Pakt międzypokoleniowy

Istituto per Servizi di Ricovero e Assistenza agli Anziani – ISRAA (Instytut Leczniczo-Opiekuńczy dla Osób Starszych), instytucja sektora publicznego, świadczy pomoc i asystę osobom starszym. Działa przede wszystkim w Treviso – osiemdziesięciotysięcznym mieście w regionie Veneto, w północno-wschodnich Włoszech. Sprawuje opiekę nad osobami o różnym stopniu zależności w codziennym funkcjonowaniu. Najliczniejszą grupą podopiecznych są niesamodzielni seniorzy – około ośmiuset osób zamieszkuje cztery urządzone z myślą o nich placówki pomocowe. ISRAA wspiera również około siedemdziesięciu samodzielnych lokatorów sześćdziesięciu należących do niej mieszkań; dwadzieścia osiem z nich zorganizowano na zasadzie cohousingu. Ponadto sieć usług dodatkowych pozwala organizacji świadczyć opiekę domową i asystować mniej więcej tysiącowi podopiecznych pozostających we własnych domach w Treviso i okolicach.

ISRAA od początku zmierzała do zbudowania oferty przyjaznych i przytulnych placówek mieszkaniowych. Dostosowywała więc podległe jej obiekty do bieżących norm społeczno-kulturowych i ekonomicznych. W ostatnich latach oznacza to, że dąży do zapewnienia podopiecznym dobrych warunków życia. Na pierwszym miejscu stawia ludzi, relacje między nimi i z otoczeniem społecznym oraz wysokiej jakości środowisko zamieszkania. Dba o wysokie standardy usług świadczonych przez pracowników, modernizuje placówki mieszkalne i dostosowuje je do potrzeb mieszkańców. W latach 50. XX wieku ISRAA tworzyła czyste, schludne i wentylowane dormitoria, dekadę później skupiła się na oddziałach mieszkalnych, obecnie zaś specjalizuje się we wspomaganych placówkach mieszkaniowych dla małych wspólnot oraz zinstytucjonalizowanych kooperatywach mieszkaniowych. Nieustannie adaptuje się do aktualnych wyobrażeń o najlepszym środowisku życia, podyktowanych troską o dobrostan mieszkańców i ich rodzin, ale także pracowników.

Pod koniec lat 80. XX wieku, wraz z uruchomieniem rządowego programu Residenze Sanitarie Assistenziali (RSA, Rezydencje Opieki Zdrowotnej), wprowadzono nowe regulacje strukturalne i organizacyjne na poziomie lokalnym i ogólnokrajowym. Od tamtego czasu wszystkie budynki mieszkalne przeznaczone dla osób w późnym okresie życia powinny mieć charakter modułów tworzących niewielkie wspólnoty. W nowych standardach rząd określił maksymalną wielkość placówek mieszkalnych (nie więcej niż trzydziestu mieszkańców) i wprowadził wymóg projektowania pokoi z prywatnymi łazienkami, wspólnych jadalni, kuchni, pokojów dziennych, pomieszczeń biurowych dla pielęgniarzy i koordynatorów, pomieszczeń sanitarnych spełniających standardy dostępności dla osób z niepełnosprawnościami. W dokumencie programowym zawarto również wskazówki dla innych kolektywnych modeli zamieszkiwania – wspólnot mieszkaniowych i „hoteli domowych”. Normą w świetle nowych przepisów są budynki oferujące różnorodne przestrzenie wspólne, w których można spędzać czas z innymi mieszkańcami, oraz dobrze zdefiniowane i zorganizowane przestrzenie mieszkalne. Osoby o podobnych ograniczeniach żyją autonomicznie i z poszanowaniem dla ich prywatności, a jednocześnie korzystają z usług medycznych wymaganych ze względu na stan zdrowia.

Placówka mieszkalna Borgo Mazzini Smart Cohousing (BMSC) różni się od dotychczasowych przedsięwzięć ISRAA. Została zaprojektowana tak, by maksymalnie odsuwać w czasie instytucjonalizację osób starszych, u których pogorszenie możliwości poznawczych lub formy fizycznej nie wyszło jeszcze poza wczesny etap. Projekt rozpoczął się w 2013 roku, po dwóch nieudanych próbach sprzedaży majestatycznego kompleksu budynków dawnego klasztoru z XVI wieku. Jako że obiekt jest zabytkowy i usytuowany w średniowiecznym centrum miasta, podlega ochronie konserwatorskiej. ISRAA podjęła się renowacji i stosownego zagospodarowania ogromnych zasobów kompleksu budowlanego, aby zapobiec jego dalszemu niszczeniu. Po długich rozważaniach i z uwzględnieniem zarówno najlepszych praktyk zagranicznych, jak i lokalnych trendów demograficznych, zadecydowano się przekształcić go w kooperatywę mieszkaniową wspierającą aktywne starzenie za sprawą odpowiedniej infrastruktury oraz usług zdrowotnych i wspólnotowych, a przy tym zintegrowaną ze społeczną i architektoniczną tkanką miasta.

Dzięki licznym badaniom nad mieszkalnictwem socjalnym dysponujemy rozmaitymi dowodami na bezpośredni wpływ warunków mieszkaniowych na zdrowie człowieka. Zdecydowanie trudniej potwierdzić naukowo zdrowotne korzyści płynące z zamieszkiwania w kooperatywie. Zespół badaczy zdrowia publicznego, pod przewodnictwem Julia Carrere, przeanalizował niedawno możliwy wpływ mieszkania wspólnotowego na zdrowie i dobrostan osób, które wybrały ten model życia, lecz nie wyciągnął jednoznacznych wniosków1. Zdarzają się jednak pozytywne oceny kolektywnego modelu zamieszkiwania. Badacze biorą pod uwagę mniej intensywne odczuwanie samotności i izolacji społecznej, zwłaszcza wśród osób starszych, większą pomoc wzajemną i poprawę dobrostanu mieszkańców2, a także silniejsze poczucie przynależności do wspólnoty3. Przy okazji na wzroście podaży mieszkań korzysta ogół społeczeństwa.

Cohousing budzi coraz większe zainteresowanie ze względu na skojarzenia z ideą „zdrowia społecznego”. Grace Kim, założycielka biura architektonicznego Schemata Workshop i partnerka w nim, wskazuje następujące różnice między modelem cohousingu i colivingu: w colivingu zamieszkuje grupa ludzi, każdy we własnym pokoju, ale korzystają z przestrzeni wspólnych: kuchni, pokoju dziennego, nawet łazienki (skojarzenie z akademikiem jest nieprzypadkowe); cohousing ma dodatkowe składniki w postaci dobrowolnej wspólnotowości i wzajemnej opieki4. W przestrzeni mieszkalnej za sprawą zbieżności interesów i troski może się utworzyć społeczność. Michael Birkjær, analityk w Happiness Research Institute w Kopenhadze, zauważa, że w dobie globalnie rosnącego dobrobytu obniża się ogólny poziom szczęścia, najprawdopodobniej z powodu nasilającej się społecznej izolacji5. Analizy modeli społeczeństw o najwyższym wskaźniku efektywności „kapitału społecznego” (przykład Ameryki Łacińskiej) każą się zastanowić nad związkiem między występowaniem silnych społeczności a stanem zdrowia psychicznego. Zamieszkiwanie w modelu wspólnotowym jest obdarzone ogromnym potencjałem redukowania izolacji społecznej i następstw tego procesu dla indywidualnego i kolektywnego dobrostanu psychicznego. Z drugiej strony źle zaprojektowany coliving wzmaga czynniki stresowe i ogranicza prywatność mieszkańców, a to prowadzi do nasilenia objawów niektórych schorzeń. Przed błędami projektowymi ostrzega Itai Palti, architekt w Centre for Urban Design and Mental Health: model cohousingowy powinien dążyć do zrównoważenia relacji między „prywatną” i „publiczną” sferą życia codziennego, by mieszkańcy mogli elastycznie kształtować własne przestrzenie. Uczestnictwo w życiu społeczności, korzystanie z sąsiedzkiego wsparcia oraz współdzielenie pewnych aktywności nie może wykluczać indywidualnej potrzeby odosobnienia.

Niedawne doświadczenie pandemii COVID-19 i wprowadzonych w jej następstwie restrykcji poskutkowało niezwykłą okazją do obserwowania korzyści płynących z mieszkania w kooperatywie odizolowanej od miejskiego otoczenia. Zespół Christiana Schetschego z instytutu psychologii Uniwersytetu w Buenos Aires porównał dwie grupy: lokatorów cohousingu i prywatnych, pojedynczych mieszkań6. W czasie obserwacji wśród osób z pierwszej grupy rzadziej wykształcały się stany depresyjne lub lękowe, zaburzenia kompulsywne i zaburzenia odżywiania. Mieszkańcy kooperatyw sporadycznie korzystali z popularnych strategii radzenia sobie ze stresem, byli za to bardziej skłonni do poszukiwania społecznych systemów wsparcia.

Badania zaprezentowane przez Katję Rusinovic, Marianne van Bochove i Jolien van de Sande zdają się potwierdzać lepszy ogólny stan zdrowia psychicznego mieszkańców cohousingów. Analizy kilku kooperatyw mieszkaniowych osób starszych w Królestwie Niderlandów wykazały, że ich członkowie lepiej niż osoby mieszkające samotnie radzą sobie z nawiązywaniem kontaktów społecznych, a dzięki wsparciu emocjonalnemu i praktycznemu w wykonywaniu obowiązków domowych są bardziej samodzielni7. Na strukturze, która ułatwia nawiązywanie relacji i skłania do towarzyskości, korzystają też członkowie rodzin i opiekunowie osób starszych mieszkających w kooperatywie. Z ramion bliskich spada ogromny ciężar udzielania wsparcia (szczególnie emocjonalnego), a dzięki temu są mniej narażeni na samotność i społeczną izolację.

Już w chwili powstania idei BMSC w 2013 roku jej twórcy wiedzieli, że zanim przystąpi się do architektonicznego projektowania cohousingu, należy zbudować społeczność i ocenić, jakie przestrzenie i usługi będą jej potrzebne oraz jaki będzie ich koszt. Zastosowali metodologię projektowania partycypacyjnego, world cafe i technikę upowszechniania. Konsultacje zaowocowały konkretnymi wskazówkami. Uwzględniono je przy podejmowaniu decyzji na etapie projektowania wstępnego i w stricte architektonicznej części procesu:

• zdecydowano się wyremontować czterdzieści cztery mieszkania o powierzchni około 40–50 metrów kwadratowych każde (z możliwością zakwaterowania jednej lub dwóch osób), z wyraźnym podziałem funkcjonalnym na strefy dzienną i nocną;
• za cel wyznaczono sobie poprawę jakości otoczenia obiektu przez tworzenie nowych przestrzeni miejskich z systemem dostępnych ogrodów;
• zdecydowano się zintegrować przestrzenie wspólne BMSC oraz przyległego RSA Casa Albergo.

Należy przy tym zauważyć, że zgodnie z ustaleniami poczynionymi w trakcie procesu projektowania partycypacyjnego BMSC miał zagwarantować maksymalny poziom prywatności i intymności każdemu z mieszkańców, a jednocześnie zachęcać do interakcji społecznych w przestrzeniach wspólnych. Dodatkowo zadbano o bezpieczeństwo lokatorów, wprowadzając system pozwalający każdemu z nich zareagować w sytuacji, gdy któryś z sąsiadów będzie potrzebował pomocy. Mieszkańcy niezwykle cenią sobie autonomię, prywatność i intymność, jakie zapewnia projekt. Dzięki jego cechom po przeprowadzce do BMSC nie musieli zmieniać nawyków.

Prace remontowe w BMSC toczą się do dziś. Do tej pory wyremontowano dwadzieścia osiem mieszkań i jeden ogród. Zrealizowanie projektu w całości, z kolejnymi dwudziestoma trzema mieszkaniami, umożliwi grant z Piano Nazionale di Ripresa e Resilienza (Narodowego Planu Odbudowy i Odporności). Zakończenie projektu jest planowane na 2026 rok.

ISRAA ma ambicję wytyczać nowe standardy w sektorze opieki przez wprowadzanie i kodyfikację innowacyjnych metodologii pracy i realizacji projektów. Projektuje i buduje swoje placówki oraz kształtuje etyczną, estetyczną i akceptowalną kulturowo przestrzeń życia ich mieszkańców, opierając się na poniższych modelach.

• Projektowanie partycypacyjne. Angażuje personel wewnętrzny i obywateli, użytkowników i interesariuszy w proces definiowania wytycznych projektowych i budowania grupy referencyjnej. ISRAA korzystała z tej metodologii przy projektowaniu kooperatywy mieszkaniowej BMSC w Treviso. W 2013 roku rozpoczęła cykl sesji roboczych z lokalną społecznością. Uczestnicy wspólnie zdefiniowali istotne elementy inkluzywnego i dostępnego środowiska mieszkaniowego dla samodzielnych osób w późnych latach życia. Sesje organizowano cyklicznie, przy zaangażowaniu lokalnych interesariuszy (między innymi reprezentantów gminy Treviso i lokalnej jednostki opieki zdrowotnej) oraz obywateli, wśród nich wielu przyszłych mieszkańców BMSC. Skupiały się na kilku obszarach tematycznych: stabilności finansowej, projekcie architektonicznym i udogodnieniach, technologiach wspomagających oraz usługach społecznych i zdrowotnych. Uczestnictwo w projekcie było dla mieszkańców Treviso szansą na zbudowanie poczucia przynależności i wspólnego interesu, rozbudziło także zainteresowanie grona potencjalnych mieszkańców BMSC – liczebnie znacznie przewyższyło ofertę dostępnych lokali. Niektórzy uczestnicy procesu projektowego wsparli ISRAA darowizną.
• Architektura organiczna i projektowanie uniwersalne. Wpływają na typologię, formę i funkcję budynku. W procesie projektowania zrównoważonego należy uwzględnić architektoniczne cechy środowiska. Implementacja zasad projektowania uniwersalnego dała ISRAA możliwość takiego dostosowania struktury mieszkań i przestrzeni wspólnych BMSC, by wspomagała przyszłych mieszkańców w procesie starzenia. Głównym celem BMSC jest zapewnienie odpowiednich przestrzeni mieszkalnych dla osób starzejących się, u których pojawiają się różnego rodzaju dysfunkcje: zaburzenia poznawcze, osłabienie wzroku, niepełnosprawności fizyczne. Środowisko mieszkalne kształtowane zgodnie z zasadami projektowania uniwersalnego jednocześnie zapewnia lokatorom odpowiednią jakość życia i pozostawia przestrzeń dla ewentualnego pogorszenia zdolności poznawczych lub fizycznych w przyszłości. Warto zauważyć, że ISRAA zdecydowała się elastycznie podejść do dekoracji wnętrz – mieszkańcom pozwolono wybrać meble do swoich przestrzeni. Dzięki temu są zadowoleni z estetyki swojego lokum i czują się swobodnie w najbliższym otoczeniu.
• Psychologia środowiskowa. Uwzględnia interakcję między człowiekiem a środowiskiem oraz ergonomię. Punktem wyjścia dla kształtowania oferty usług opiekuńczych świadczonych przez pracowników oraz rozplanowania obiektów będących jednocześnie miejscem zamieszkania i pracy jest komfort każdego mieszkańca placówek ISRAA. W podejściu do aranżacji przestrzeni instytucja ta czerpie inspiracje z gentlecare – metody opieki nad osobami z chorobą Alzheimera opracowanej przez Moyrę Jones – jak również stosuje nakazy psychologii środowiskowej, by każdy element funkcjonalny przestrzeni mieszkalnych i środowiska pracy pozytywnie wpływał na relacje, interakcje i fizyczne potrzeby zarówno mieszkańców, jak i pracowników. Wnętrza pełniące funkcje wyłącznie mieszkalne – lokale indywidualne i pomieszczenia wspólne BMSC – mają wzbudzać w ich użytkownikach poczucie przynależności i zadowolenia. ISRAA zależy, by jej podopieczni czuli się jak we własnym domu, nie zaś w placówce mieszkalnej, która co prawda stara się opóźnić pogorszenie stanu ich zdrowia, ale jeśli to nastąpi, przeniesie ich do bardziej odpowiedniej placówki medycznej. Zasady projektowania uniwersalnego nie wystarczą, aby zapewnić wysoki poziom jakości życia. Meble i całe wyposażenie obiektu muszą być nie tylko funkcjonalne, ale też powinny stymulować i aktywować prawdziwe poczucie bezpieczeństwa, zaspokajać pragnienia każdego z mieszkańców, a przez to napełniać ich spokojem.

Dodatkowe usługi świadczone przez ISRAA wspierają dobrostan i autonomię mieszkańców jej placówek oraz promują rozwiązania proekologiczne. Wśród obszarów, na których skupia się ISRAA, dwa mają szczególne znaczenie.

1. Choroba Alzheimera

W ostatnich latach ISRAA wyspecjalizowała się w opiece nad osobami dotkniętymi przez choroby neurodegeneracyjne. Jednostka Centro Specialistico Demenze – CSD (Centrum Specjalistyczne Demencji) zajmuje się podstawowymi wyzwaniami związanymi z osłabieniem funkcji poznawczych, demencją i chorobą Alzheimera. Interdyscyplinarny zespół profesjonalistów – psychologów, fizjoterapeutów i logopedów – rozwija holistyczne programy wsparcia osób starszych i ich opiekunów. Punktem wyjścia jest spersonalizowana i ciągła ocena skupiona na ewaluacji i dokumentowaniu stanu pacjenta, funkcjonowania jego rodziny oraz potrzeb opiekunów. CSD oferuje szeroką gamę usług skoncentrowanych na człowieku: począwszy od informacji i przewodniku po istniejących usługach (także tych spoza ISRAA), przez wsparcie psychologiczne dla rodziny i opiekunów nieformalnych, badanie neuropsychologicznego stanu pacjenta, domową stymulację kognitywną, stymulację kognitywno-ruchową w małych grupach, ocenę stanu fizycznego i fizjoterapię, po terapię mowy.

Co więcej, w połowie lat 90. XX wieku ISRAA rozpoczęła poszukiwania niefarmakologicznego podejścia do łagodzenia skutków choroby Alzheimera przez architekturę. Specjaliści tej instytucji chcieli rozwiązać problem błądzenia (jeden ze skutków choroby) i umożliwić pacjentom nieskrępowane, bezpieczne życie w przyjaznym środowisku. Opracowana przez nich metoda projektowania wnętrz i przestrzeni zewnętrznych o określonych cechach oraz zestaw wytycznych i dobrych praktyk do dziś są aktualne i czerpią z nich inne organizacje. We wszystkich RSA funkcjonują specjalne oddziały z ogrodami przeznaczone dla osób dotkniętych chorobą Alzheimera. Najnowsza realizacja, Residenza R. Zalivani, została otwarta w 2013 roku. Jej układ zorganizowano wokół wewnętrznego dziedzińca z Ogrodem Alzheimera, wewnątrz urządzono między innymi Salę Doświadczania Świata i pokój pamięci, a na zewnątrz wiele przestrzeni pozwala na aktywność bez kontroli i przymusu.

• Zrównoważony rozwój

Część obiektów ISRAA mieści się w historycznym, średniowiecznym centrum Treviso, inne powstały już pół wieku temu, dlatego ISRAA jest żywo zainteresowana renowacją budynków. Wszystkie z roku na rok się starzeją i wymagają dostosowywania do coraz to nowych standardów dostępności i oszczędności energetycznej. W 2019 roku na czas remontu RSA Casa Albergo trzeba było przenieść mieszkańców w inne miejsce. Niedługo potem pandemia COVID-19 wymusiła poszukiwanie nowych wizji przestrzeni wspólnotowych w fazie projektowej, a wojna w Ukrainie i wynikający z niej kryzys energetyczny oraz rosnące koszty materiałów postawiły plany ISRAA pod znakiem zapytania. Organizacja znalazła się nagle w innym świecie, na chwiejnym gruncie. Mimo przeciwności nie dało się uniknąć remontu, dlatego grupa robocza ISRAA zdecydowała się na relokację mieszkańców do tymczasowych budynków drewnianych, wzniesionych z wykorzystaniem technologii opracowanej przez zespół badaczy z Uniwersytetu Iuav w Wenecji. Autorzy studium wykonalności RSA na pięćdziesiąt łóżek biorą pod uwagę zarówno wymiar etyczny, jak i kwestie techniczne.

• Z krzywych demograficznych wynika, że do roku 2050 zmniejszy się liczba osób starszych (przedstawicieli pokolenia boomu demograficznego) w populacji. W związku z tym spadnie popyt na RSA, więc obiekty budowane dzisiaj mogą być po 2050 roku nieopłacalne ekonomicznie.
• W pakcie międzypokoleniowym należy uwzględnić potrzeby osób, które będą żyły w roku 2050. Nie wszystkie budynki powstające obecnie będą potrzebne za kilkadziesiąt lat, dlatego w projekt powinniśmy od razu wpisywać opcję rozbiórki. Tym sposobem przyszłe pokolenia odziedziczą po nas nie problem readaptacji przestarzałych obiektów, lecz szansę na ponowne wykorzystanie terenu. Możliwość renaturalizacji działki budowlanej jest pożądanym i wartościowym etapem cyklu życia budynku. Trzeba go brać pod uwagę już dziś.
• Doświadczenie pandemii prowadzi do tworzenia w RSA przestrzeni, które można podzielić na sekcje i odseparować od reszty budynku. Będą w niej przeważać jednoosobowe pokoje mieszkalne. Projektantów zainspirował holenderski model „małych domów dla osób z demencją” – maksymalnie na sześć łóżek, z opcją łączenia pokoi. Konieczne będzie projektowanie przestrzeni zewnętrznych otwartych na okolicę oraz zapewnienie bezpiecznych warunków do prowadzenia zajęć grupowych.
• Projektanci stosują się do zasad DNSH Do No Significant Harm – DNSH  (nie czyń poważnych szkód) i Nearly Zero Emission Building – NZEB  (budynek niemal zeroenergetyczny).

Kierując się powyższymi regułami, ISRAA tworzy obiekty zrównoważone z ekonomicznego i środowiskowego punktu widzenia, zarządza nimi i dba o ich odpowiednią trwałość poprzez zapewnienie elastycznego sposobu użytkowania w przyszłości, wynikającego ze zmieniających się trendów demograficznych włoskiej populacji. Zrównoważone podejście nie ogranicza się zatem do spraw wpływających na wewnętrzną stabilność finansową instytucji ani do jakości i trwałości budynków i usług. ISRAA zachęca całą lokalną społeczność do wspólnego wypracowania odpowiedzi na przyszłe potrzeby, z poszanowaniem środowiska naturalnego i uwarunkowań społecznych, które pojawią się do 2050 roku.

Tłumaczenie z angielskiego: Natalia Raczkowska