Liczba publikacji na temat „coś dzieje się ze światem” pokazuje rozmiar i wagę zachodzących obecnie zmian. Żyjemy w czasach globalizacji charakteryzującej się między innymi boomem budowlanym w Azji i w innych częściach świata. Równocześnie wzrasta rola regionów, ponieważ globalizacja i regionalizacja są dwiema stronami tego samego medalu. Do krajów czwórki wyszehradzkiej należy decyzja, w którą stronę pójść. Wspomniane tendencje najbardziej widoczne są w przemianach metropolii. Od przeszło dwudziestu pięciu lat Pragę, Warszawę, Bratysławę i Budapeszt łączy budowa nowych ikonicznych budynków: bibliotek narodowych, sal koncertowych, muzeów. Bez wątpienia to późnomodernistyczny upgrade tożsamości tych metropolii. W miastach regionu równocześnie powstały nowe centra handlowe, na obrzeżach metropolii rozrosła się jednorodzinna zabudowa, kompensując tłumienie indywidualnych interesów w poprzednich dekadach. Do tego procesu dołączył kolejny dynamiczny czynnik – deweloperzy. Zadaniem Instytutu Planowania i Rozwoju stołecznego miasta Pragi (IPR) jest właśnie opis obecnego stanu i perspektyw rozwoju stolicy Czech1.

CO PRADZE ZAGRAŻA, A CO WCALE NIE?

Dzisiejszej praskiej metropolii nie postrzegamy jako dynamicznie rozwijającego się miasta: z trudem utrzymywany poziom inwestycji i nieumiejętność sformułowania i zrealizowania celów strategicznych nie tylko nie rokują na przyszłość, ale są odczuwane już dziś. Pomimo wielu ciekawych realizacji architektonicznych i pewnego rozwoju infrastruktury (Narodowa Biblioteka Techniczna, nowe stacje metra, tunel Blanka, południowozachodni odcinek obwodnicy łączący autostrady D5 z D) trzeba się zgodzić z wypowiedzią Michala Kohouta: „Praga w ciągu ostatnich dwudziestu lat raczej straciła, niż zbliżyła się do porównywalnych miast regionu: Wiednia, Monachium, Drezna2.

Praga nie stanie się skansenem budynków historycznych, deweloperzy już dzisiaj mają decydujący wpływ na jej kształt i nie ma powodu myśleć, by nacisk ten – choć podlega koniunkturalnym wahaniom – miał w przyszłości zaniknąć. Trzeba się z nim liczyć. Co Pradze zagraża? Jednym słowem – niepokój; pięcioma – długotrwały brak planu zagospodarowania przestrzennego.

CZTERY ZASADY METROPOLITALNEGO PLANU PRAGI

 Podstawą koncepcji planu metropolitalnego są cztery zasady: intensyfikacja, dwoistość, stabilność środowiska i określenie potencjału. Zasady te są nadrzędne w stosunku do cząstkowych interesów uczestników zainteresowanych planowaniem miasta. Uczestnikami (których cele często stoją wobec siebie w sprzeczności) są dzielnice miejskie i ich samorządy, prywatni i publiczni inwestorzy, wreszcie pojedynczy mieszkańcy. Prażanie – jeśli Praga jako miasto, jako godna tej nazwy metropolia, chce przetrwać – muszą pokonać wszystkie waśnie i ambicjonalne konflikty. W idealnej sytuacji do zgody tej dojdzie w wyimaginowanej Pradze przyszłości: w mieście, które nie „rozlewa się” w krajobrazie; gdzie panuje doskonała równowaga ochrony starego i budowania nowego; gdzie przyroda, przestrzenie i budynki publiczne wzmocnią swoją specyfikę i można będzie odróżnić jedno od drugiego; w mieście bez olbrzymich niezagospodarowanych bezużytecznych miejsc. Plan zagospodarowania przestrzennego stanowi środek, który stworzy szanse dla naprawienia błędów z przeszłości.

Pierwsza zasada – intensyfikacji – wynika z przeświadczenia o nieprzekraczalności granicy miasta, określającej jego wielkość ekonomiczną i ekologiczną. W praktyce celem jest zatrzymanie procesu rozlewania się miasta na zewnątrz.

Celem zasady dwoistości jest utrzymywanie rozdzielności starych i nowych części miasta oraz ochrona całości.

Stabilność środowiska skupia się na opiece nad rozwojem miejskiego krajobrazu, podobnie jak ochroną krajobrazu otwartego.

Czwarta zasada – określenie potencjału – poszukuje możliwości pobudzenia nowej energii, która będzie stanowić o jakości środowiska. Można to osiągnąć drogą utworzenia odpowiedniego harmonogramu zadań i określenia objętości poszczególnych planowanych kroków transformacyjnych i rozwojowych3.

Z CZYM MUSI SIĘ UPORAĆ NOWY PLAN ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO?

Poprzedni plan zagospodarowania przestrzennego Pragi, obowiązujący od roku 1999, bazował na ideach modernistycznych liczących prawie 100 lat. Infrastruktura i komunikacja były w nim nadrzędne wobec struktury miasta i ludzkiej miary. Decydująca była próba oddzielenia funkcji i zarządzania nimi, dominował model centralistyczny i interwencjonistyczny. Brak kompozycji w planowaniu prowadził do nieodwracalnej i, jak się zdaje, niedającej się dłużej utrzymać ekspansji miasta na zewnątrz. Konsekwencja? Wymogi infrastruktury wzrastały niepomiernie. Wbrew regulacjom mającym zapewnić staremu planowi przewidywalność i egzekwowalność, przez dziesięciolecia dochodziło do zaskakujących zmian.

LOKALNOŚCI

Plan metropolitalny przynosi nowy podział miasta na jednostki podstawowe – lokalności. Kluczem dla podziału na lokalności jest szacunek dla struktury miasta (dla struktury realnej; obecne jednostki administracyjne nie odpowiadają już stanowi obecnemu, powstałemu w wyniku przemian, które wydarzyły się na przestrzeni czasu). Lokalność jest terenem wyznaczonym na podstawie przeważającego na danym obszarze charakteru. Z tego wynikają możliwe sposoby dalszego użytkowania tego terenu: krajobrazowy, rekreacyjny, mieszkalny (nie zawiera wyłącznie funkcji mieszkaniowej, lecz także budynki użyteczności publicznej, usługi, administrację i drobne przedsiębiorstwa) i przemysłowy. Dla każdego z nich została ustanowiona maksymalna miara obciążenia razem z innymi regulacjami – z regulacją struktury, stabilnością (miejscowości mogą być ustabilizowane, rozwojowe lub transformacyjne), regulacją wysokości zabudowy i maksymalnym zagęszczeniem zabudowy. Każda lokalność jest szczegółowo przedstawiona i opisana w przyjaznym dla użytkownika informatorze. Lokalnościom rozwojowym i transformacyjnym poświęcono szczególną uwagę w opracowaniu planu metropolitalnego.

Plan metropolitalny ma strukturę dwupoziomową. Górny poziom formułuje podstawowe zasady uporządkowania miasta i prawo do zabudowy (lub jego brak), określa granicę między miastem a regionem i wyznacza kierunki kompozycji i „obrazu miasta”. Dolny poziom zostanie opracowany w zależności od potrzeb i priorytetów na podstawie zadań przedstawicielstwa miasta (będzie m.in. porządkował lokalności lub zespoły lokalności, poprzez opis charakteru zabudowy i przestrzeni publicznych może wyznaczyć trasy ulic i miejsca do zabudowy).

JAKIE SĄ TEORETYCZNE PRZESŁANKI PLANU?

W planie metropolitalnym można zauważyć odejście od technokratycznego myślenia, nacisk położony jest na kompozycję krajobrazu i hierarchię elementów naturalnych w mieście. Przestrzenie publiczne znajdują się w centrum opracowania, przypomniano pojęcie widoku.

Plan przywraca możliwość budowania miasta w sposób naturalny i do pewnego stopnia swobodny, ponieważ dużą część realizacji planu powierzono demokratycznej umowie i zaufaniu. Podział Pragi na lokalności umacnia więzi społeczne, daje mieszkańcom poczucie bezpieczeństwa i sprawia, że utożsamiają się z miejscem. Lokalności mają być równocześnie gwarantem jakości sąsiedztwa: nowe elementy mają nawiązywać do historycznych.

Metropolitalny plan jest ważny także w kontekście inwestycji i budżetu: bez zrównoważonej relacji wydajności ekonomii, publicznych wydatków i obciążenia podatkowego Praga nie będzie zdolna do życia. Owa równowaga wszystkich aktorów, w tym i „milczącej większości”, jest bodaj najważniejsza w planie metropolitalnym4.

DZIESIĘĆ ZAŁOŻEŃ DLA PRZYSZŁOŚCI PRAGI

Pierwsze założenie „dośrodkowość” wyraża intencję utworzenia współczesnego zwartego miasta, które skupia się na rozwoju wewnętrznym i nie rozciąga na peryferia. Do dziedzictwa Pragi odsyła drugie założenie, „historyczne miasto”, przeciwwagą dlań zaś jest „modernistyczne miasto” i staranie o emancypację ważnego łańcucha zewnętrznego praskich blokowisk. Następne trzy tezy dotyczą topografii i elementów przyrody w mieście – „krajobraz w mieście” broni absolutnej konieczności zachowania miejskich parków; „Wełtawa” przedstawia rzekę jako rekreacyjny potencjał; „obszar krajobrazowy i otwarty krajobraz” podkreśla konieczność wydzielenia tego, co na zewnątrz, od tego, co wewnątrz miasta. Ostatnie cztery założenia skupiają się na poszukiwaniu nowych możliwości i są podstawą planu. „Regulacja wysokości i potencjał” pokazuje, że trzeba przemyśleć potencjał wieżowców; „komunikacja i nowe mosty” mówi o potrzebie nowych połączeń, nie tylko brzegów rzeki; „klasy metropolitalne” zapowiadają metropolitalne priorytety, a co za tym idzie dokończenie kluczowej struktury ulic; „rozwój jako przemiana struktury” namawia do wykorzystania pustostanów lub zaniedbanych obszarów wewnątrz Pragi.

ELEMENTY INNOWACJI

W projekcie metropolitalnego planu ważny jest wybór narzędzi i jego konsekwencje. Podział terytoriów na lokalności, przeprowadzony w Projekcie Metropolitalnego Planu Pragi przez Romana Kouckiego i jego zespół z IPR, wyznacza kierunek, który od topologii metropolii (tj. od niedających się dłużej utrzymać „zużytych” pojęć modernistycznych związanych ze społecznością przemysłową) przechodzi do topografii. Podejście, jakie przyjął autor planu, nie podporządkowuje rozumienia miasta ideom uniwersalnym, które wytworzyła epoka modernizmu, przeciwnie – łączy miejsce, obecny stan z perspektywą, nie narusza rzeczywistych „funkcji”, lecz wiąże je z nowymi wartościami historycznie powstałego miasta.

Jakie jest znaczenie takiego podejścia? Po pierwsze nie przeciąga przeszłości na przyszłość, lecz stara się tworzyć nową przyszłość. Architektura średniowiecznej Pragi Karola IV, barokowa Praga, rozmach budowlany Pragi odrodzenia narodowego XIX wieku, wreszcie aspiracje współczesnej Pragi w Projekcie otrzymują szansę pokojowego współistnienia. Po drugie w świecie coraz bardziej przesiąkniętym technologiami informacyjnymi i wirtualnością nadal istnieje i ma coraz większe znaczenie „wydarzenie architektoniczne”, „stworzenie polifonicznej harmonii w sercu chaotycznej metropolii”. Projekt Metropolitalnego Planu stwarza ku temu niezbędne warunki. Chodzi o ofensywne, niedefetystyczne zapoczątkowanie tematu: jak miasto powinno rosnąć „naturalnie”, przy wszelkich obciążeniach treści tego pojęcia.

PROJEKT METROPOLITALNEGO PLANU I INICJATYWY OBYWATELSKIE

Inicjatywy obywatelskie wiążą się z założeniem, że mieszkańcy metropolii umieją wyrażać potrzeby zwykłego codziennego życia. Pozornie proste rozwiązania są rezultatem zgromadzonego przez wiele pokoleń doświadczenia. Inicjatywy obywatelskie, ruchy alternatywne znają z bliska „nasze środowisko naturalne”. Czasem do tego stopnia z bliska, że nie widzą horyzontu. W tym leżą ich zasługi i uciążliwość. Wyjście poza krótkowzroczne happeningi w stronę współpracy może okazać się połączeniem konkretnych wątków z myśleniem perspektywicznym. W praskiej metropolii jesteśmy świadkami zarówno doskonałej i przyjaznej współpracy z inicjatywami obywatelskimi w ramach przygotowań do projektu metropolitalnego planu, jak i konfliktu z partią zielonych. W wypadku partii zielonych chodzi o zapobieżenie niebezpieczeństwa uczynienia z Metropolitalnego Planu na skutek narzuconych przez władze tej partii wytycznych narzędzi, według których wszystko, co wykracza poza interes lokalny i aktualny, jest niedopuszczane, przerywane i eliminowane. Inicjatywy obywatelskie potrzebują, naszym zdaniem, otwartego dokumentu.

Dlaczego? Ani architekt, ani przedstawiciel partii zielonych, ani rzecznik inicjatyw obywatelskich nie są wszechwiedzący, ale mogą się spotkać i podążać wspólną drogą. Strach przed negatywną stroną działalności deweloperów i dążenie do zminimalizowania jej wpływów są cały czas obecne i odczuwalne w projekcie metropolitalnego planu. Grozi mu niebezpieczeństwo: również dyskusja, jeśli nie jest moderowana, jeśli nie toczy się w duchu współuczestnictwa, może stać się drogą prowadzącą do zamknięcia się w twierdzy własnej wizji świata. Dlatego podkreślamy, że to, co łączy projekt Metropolitalnego Planu, jego krytyków i uczestników dyskusji to negatywny stosunek wobec poprzedniego interwencjonistycznego stanu planowania przestrzennego z jego centralizmem oraz równocześnie niemniej dokuczliwy, niedający się dłużej utrzymać brak planu zagospodarowania przestrzennego. Cel Metropolitalnego Planu i dyskusji, które się z nim wiążą, można streścić w jednym zdaniu: Plan Metropolitalny jest z założenia wezwaniem do zaangażowania się w świat współczesny.

Turbulencje, które dotknęły IPR, i wskutek których ucierpiał, pokazują, jak trudno w demokratycznym społeczeństwie osiągać konsensus. Zupełnie wyjątkowe wsparcie, którego środowisko zawodowe udzieliło zespołowi, doprowadziło do wznowienia pracy. Praga potrzebuje planu strategicznego, wytycznych i spojrzenia w przyszłość. Na skutek fatalnego zaniedbania w poprzednich dekadach musi uporać się nie tylko z urbanistyką sprzed roku 1989, ale także z przemianami ostatnich dekad. Problemem jest stosunek instytucji, przedstawicielstwa Pragi i IPR. Współczesna Praga, reprezentowana przez magistrat, i IPR będą musiały przedefiniować swoje relacje. Uchwalenie i stopniowa realizacja Metropolitalnego Planu będzie się spotykać ze słabością przestrzeni publicznej w czeskim społeczeństwie, z jego niewielką produktywnością oraz z tym, że zdanie mniejszości aż nadto często jest podawane jako zdanie większości.

Tłumaczenie z czeskiego: Emiliano Ranocchi