„Nieokreślony fragment ogrodu globalnego, trzeci krajobraz, składa się z ogółu zaniedbanych przez człowieka miejsc. Obszary te są różnorodne biologicznie, różnorodność owa nie jest dziś jednak uznawana za bogactwo.

Trzeci krajobraz odwołuje się do stanu trzeciego (a nie do Trzeciego Świata). Do przestrzeni niewyrażającej ani władzy, ani uległości władzy.

Odnosi się do pamfletu Sieyèsa z 1789 roku: «Czym jest stan trzeci? – Wszystkim.
Czym był dotychczas w ustroju politycznym? – Niczym.

Czego żąda? – Ażeby stał się czymś»”.

DEFINICJE

Azyle różnorodności składają się z ogółu opuszczonych terenów, rezerwatów i pierwotnych zbiorowisk.

Teren opuszczony wywodzi się z terenu niegdyś użytkowanego. Jego pochodzenie bywa rozmaite: rolne, przemysłowe, miejskie, turystyczne itd. Określenia „teren opuszczony” i „ugór” są synonimami.

Rezerwat to miejsce nieużytkowane 1. Swoje istnienie zawdzięcza przypadkowi lub utrudnionemu dostępowi, który uniemożliwia jego użytkowanie bądź czyni je zbytkosztownym. Pojawia się w wyniku wydzielenia fragmentu przestrzeni z obszaru będącego pod wpływem antropopresji.

Rezerwaty powstają w sposób samoistny (zbiorowiska pierwotne) lub na mocy decyzji administracyjnych. Nieokreślony charakter trzeciego krajobrazu odpowiada ewolucji wszystkich organizmów żywych zajmujących dane terytorium przy całkowitym braku ludzkiej ingerencji 2.

Ogród globalny mówi o Ziemi w kategorii ogrodu. Świadomość ekologicznej skończoności wyznacza granice biosfery będące „zagrodą” 3 dla tego, co żyje.

Różnorodność odnosi się do bogactwa gatunkowego zwierząt, roślin i organizmów prostych (bakterie, wirusy itd.), przy czym różnorodność w obrębie gatunku ludzkiego wyraża się poprzez różnice etniczne i kulturowe.

I – POCHODZENIE

Termin „trzeci krajobraz” zrodził się z obserwacji regionu Limousin.

Analiza krajobrazowa Vassivière, opracowana w roku 2002 dla Centre d’art et du paysage (Centrum sztuki i krajobrazu), ukazuje sztuczny charakter tego, co wydajesię występować „naturalnie”: zbiornik wodny powstały dzięki zaporze, las posadzony przez człowieka, trawa na pastwiskach dla zwierząt hodowlanych… Całość została dogłębnie przemyślana i zorganizowana z uwzględnieniem ukształtowania terenu, lokalizacji i dostępu.

To, co dostrzega ptak – a nasz wzrok ogarnia ze szczytu góry – jest dywanem utkanym z ciemnych i nieregularnych kształtów (lasów) oraz z powierzchni jasnych i dokładnie wyznaczonych (pastwisk).

Naprzemienność lasów i traw rzeźbi krajobraz, ożywia kształty podkreślane przez łagodne i głębokie nierówności terenu. Równowaga świateł i cieni odpowiada wymogom narzuconym przez względy ekonomiczne. Ogrom terenu objętego tą równowagą może zmylić podróżnika: chodzi o projekt czy o przypadek? Rozdrobnienie działek, rozrzucenie siedlisk, zróżnicowane ukształtowanie terenu: wszystko to stanowi system zakorzeniony zarówno w geografii, jak i w społeczeństwie, zdolny do ciągłej konfrontacji z mechanizmami parcelacji przestrzeni. To szczątki polikultury, z której wiele elementów usunięto, aby umożliwić dominację dwóch bogactw: drzew i traw. Czyste produkty wspólnej polityki rolnej 4 – postawy, której niszcząca moc nie zdołała jednak całkowicie zlikwidować różnorodności.

Jeśli przestaniemy postrzegać krajobraz jako wytwór przemysłu, odkryjemy nagle – czy to przez nieuwagę kartografa, czy zaniedbanie polityka – nieokreślone, pozbawione funkcji przestrzenie, które trudno nazwać. Nie należą ani do strefy cienia, ani do strefy światła. Mieszczą się na obrzeżach. Na skraju lasu, wzdłuż dróg i rzek, w zapomnianych przez kulturę zakątkach, tam, gdzie nie docierają maszyny. Obejmują tereny o skromnych wymiarach, rozproszone niczym utracone narożniki pól, jednolite i rozległe jak torfowiska, wrzosowiska i niektóre wzgardzone przez człowieka nieużytki.

Między tymi fragmentami krajobrazu nie wykształca się żadne podobieństwo. Mają tylko jeden wspólny element: wszystkie tworzą terytorium będące ostoją dla różnorodności, która wypierana jest ze wszystkich innych miejsc.

Wyjaśnia to, dlaczego łączymy je pod jedną nazwą. Proponuję „trzeci krajobraz”, trzeci termin dla analizy, która uporządkowała główne widoczne dane w cieniu z jednej strony, w świetle – z drugiej.

Trzeci krajobraz odwołuje się do stanu trzeciego (a nie do Trzeciego Świata). Do przestrzeni niewyrażającej ani władzy, ani uległości wobec władzy.

Odnosi się do pamfletu Sieyèsa z 1789 roku:

„Czym jest stan trzeci? – Wszystkim.
Czym był dotychczas w ustroju politycznym? – Niczym.
Czego żąda? – Ażeby stał się czymś”.

II – ZASIĘG

  1. Pierwotne zbiorowiska i rezerwaty stanowią obszary naturalne.
  2. Tereny opuszczone można znaleźć we wszystkich rodzajach przestrzeni. Miasto, przemysł i turystyka doprowadzają do powstania takiej samej powierzchni opuszczonych terenów, ile produkują rolnictwo, leśnictwo i hodowle.
  3. Teren opuszczony zasadniczo wywodzi się z terenu wcześniej użytkowanego.
  4. Każdy rozwój doprowadza do powstania terenów opuszczonych.
  5. Na obszarach wiejskich przestrzenie opuszczone obejmują głównie tereny pagórkowate, niedostępne dla maszyn rolniczych oraz wszystkie przestrzenie marginalne związane bezpośrednio ze sposobem użytkowania danego gruntu: miedze, żywopłoty, skraje lasu, skraje dróg itd.
  6. Na obszarach miejskich przestrzenie opuszczone odpowiadają terenom oczekującym na przydział albo na realizację projektu tymczasowo wstrzymanego z powodów finansowych czy też decyzji politycznych. Odległe terminy rozpoczęcia prac sprzyjają ponownemu zalesianiu miejskich nieużytków (las na terenach opuszczonych) 5.
  7. Miasto doprowadza do powstania tym większej liczby terenów opuszczonych, im luźniejsza jest jego tkanka. Tereny opuszczone w centrach miast występują sporadycznie i są niewielkie, z kolei na peryferiach są rozległe i liczne.
  8.  Obszary wiejskie doprowadzają do powstania tym większej liczby terenów opuszczonych – oraz pierwotnych zbiorowisk – im bardziej zróżnicowana jest rzeźba ich terenu. Im mniejsze zróżnicowanie rzeźby terenu, tym mniej terenów opuszczonych.
  9.  Znaczenie obszarów będących ostojami różnorodności jest bezpośrednio związane z możliwością:
    • mechanicznej uprawy ziemi na terenach wiejskich,
    • efektywnego zagospodarowywania gruntów na terenach miejskich.
  10. W każdych okolicznościach – zagospodarowania wiejskiego i miejskiego – ukształtowanie terenu wpływa na zasięg różnorodności, czyli trzeciego krajobrazu.
  11. Granice trzeciego krajobrazu są granicami ogrodu globalnego, granicami biosfery.

III – CHARAKTER

Trzeci krajobraz stanowi przestrzeń życia wielu gatunków, które nie znalazły sobie miejsca gdzie indziej. Gatunki niewystępujące w trzecim krajobrazie to rośliny uprawne, zwierzęta hodowlane i organizmy, których istnienie jest determinowane uprawą i hodowlą 6.

Zbiorowiska pierwotne, tereny opuszczone oraz rezerwaty to trzy różne typy obszarów sprzyjających różnorodności.

Zbiorowiska pierwotne to przestrzenie, które nigdy wcześniej nie były użytkowane. Ewoluują powoli albo wcale. Gatunki, które w nich występują, odzwierciedlają optymalny poziom życia w danych warunkach środowi‐ skowych (klimaks) 7. Na świecie wciąż jeszcze istnieją lasy pierwotne, pozostałe gatunki pierwotne rozprzestrzeniają się na łąkach alpejskich, nieużytkach klimaksowych, w tundrach […]. Zbiorowiska pierwotne mają jednolity wygląd, mimo zazwyczaj dużej różnorodności.

Tereny opuszczone powstają w wyniku zaprzestania jakiejś aktywności. Ewoluują naturalnie w stronę wtórnego krajobrazu. Las wtórny 8 może powstać z terenu opuszczonego. Krajobrazy wtórne charakteryzuje „silna dynamika”. Tereny opuszczone najpierw zostają zasiedlone przez gatunki pionierskie, które wkrótce zanikają, ustępując miejsca gatunkom trwalszym, stabilniejszym, aż do osiągnięcia stanu równowagi. Krajobrazy wtórne są heterogeniczne i chaotyczne.

Rezerwaty to zbiorowiska chronione decyzją administracyjną przed ludzką działalnością. Tereny te oceniane są jako wrażliwe lub rzadkie, bogate w zagrożone gatunki. To także przestrzenie święte (zakazane), tereny bóstw, jak na przykład szczyty indyjskich gór, malgaskie fady, doliny leyak na Bali…

1. Rezerwaty i zbiorowiska pierwotne są do siebie podobne. Chodzi o klimaks, stan stabilny, którego wygląd nieznacznie tylko zmienia się w czasie 9.

2. Zbiorowiska pierwotne stanowią najważniejsze ostoje różnorodności na świecie.

3. Tereny opuszczone nigdy nie uzyskują statusu rezerwatu. Przyjmują gatunki pionierskie charakteryzujące się krótkim cyklem życia. Każdy z nich zapowiada nadejście kolejnych gatunków, których cykle życiowe wydłużają się – aż do osiągnięcia stabilności

4. Gwałtowne pojawienie się, a następnie zaniknięcie gatunków pionierskich na rzecz gatunków stabilnych stanowi nieodłączny etap procesu przeobrażania się terenu opuszczonego: potrzebny jest nagi teren, pozbawiony konkurencji, aby pionierzy się na nim zainstalowali.

5. W miarę jak teren „zamyka się”, zmniejsza się dynamika podboju. Życie terenów opuszczonych jest krótkie 10.

 6. Każdy wypadek przyrodniczy przyczynia się do otwarcia zamkniętego terenu. Może być on traktowany jako forma recyklingu terenu opuszczonego dokonanego na samym sobie, dzięki czemu ponownie pojawiają się gatunki pionierskie 11.

7. Flora terenów opuszczonych nie ogranicza się jedynie do gatunków rodzimych. W miarę możliwości przyjmuje wszystkie egzotyczne pionierskie gatunki pasujące do środowiska (biom).

9. Flora zbiorowisk pierwotnych i rezerwatów wyklucza obecność gatunków obcego pochodzenia. Dopóki środowisko pozostaje stabilne, organizmy obcego pochodzenia nie są w stanie go zasiedlić 12.

10. Zespół terenów opuszczonych tworzy, w pełnym tego słowa znaczeniu, „globalny tygiel”.

11. Zespółzbiorowiskpierwotnychstanowijedynetery‐ torium opierające się globalnemu tyglowi.

12. Przekształcaniuterenówopuszczonych,podobniejak każdemu innemu procesowi wtórnemu, towarzyszy utrata różnorodności stabilnych gatunków, czasami w sposób nieodwracalny.

13. Odporność zbiorowisk pierwotnych jest ściśle związana z ich izolacją geograficzną. Liczba gatunków na naszej planecie jest bezpośrednio związana z liczbąodizolowanych miejsc.

14. Zmiana warunków siedliskowych przestrzeni odizolowanych oznacza zmianę liczby gatunków, które je zasiedlają.

15. Pangea (superkontynent) stanowi siedlisko życia mniejszej liczby gatunków niż kilka oddzielnych kontynentów o tej samej powierzchni. W historii Ziemi miało miejsce kilka zmian liczby kontynentów – połączeń i rozpadów (co najmniej pięć).

16. Aktualny stan planety determinuje liczbę gatunków, która je zasiedla.

17. Działalność człowieka przyspiesza proces prowa‐ dzący do Pangei, zmniejsza liczbę miejsc odizolowanych, a przez to także liczbę gatunków.

18. Nieustannie rosnąca globalna antropizacja powoduje powstawanie coraz liczniejszych terenów opuszczonych oraz zmniejszanie się liczby zbiorowisk pierwotnych.

19. Ostatnia faza tego procesu prowadzi do całkowitego zaniku zbiorowisk pierwotnych i upowszechnienia się środowisk wtórnych. W obliczu tych zjawisk Ziemia może być porównana do olbrzymiego terenu opuszczonego z niewielką liczbą gatunków znajdujących się w stanie równowagi z człowiekiem.

20. Nieznana jest liczba i rodzaj gatunków wywodzących się z globalnego tygla, które są w stanie żyć w tego rodzaju równowadze. Sama równowaga uzależniona jest od zmian populacji ludzi i ich działalności.

21. Trzeci krajobraz, terytorium różnorodności, jest bezpośrednio związany z demografią, co stanowi temat tabu.

IV – STATUS

  1. Trzeci krajobraz kształtuje się na obszarach o różnych statusach i funkcjach, nieraz wykluczających się..
  2. Obszar określany jako „rezerwat” z administracyjnego punktu widzenia objęty jest ochroną, nadzorem i sankcjami. Skraje dróg i inne opuszczone tereny miejskie nie podlegają żadnej ochronie. Są to miejsca, które próbuje się zmniejszyć lub zlikwido‐ wać. Wszystkie stanowią jednak cenne rezerwaty biologiczne.
  3. Stawka istnienia trzeciego krajobrazu sytuuje się ponad (lub poza) celami terytorialnymi.
  4. Rzeczywistość trzeciego krajobrazu dotyczy stanu umysłu. Zmienia się wraz z płynnością omawianego tematu: życia na planecie. Wydarza się równocześnie z czasowymi podziałami administracyjnymi. Umiejscawia się na stałe w obligacji etycznej oby‐ watela planety.
  5. Trzeci krajobraz nabiera wymiaru politycznego ze względu na rolę i wartość różnorodności, a także konieczność jej zachowania – lub też podtrzymania dynamiki jej rozwoju.
  6. Niepisany, lecz niezaprzeczalny status trzeciego krajobrazu ma wymiar globalny. Jego zachowanie nie zależy od mędrców, lecz od zbiorowej świadomości.
  7. Współdzielony fragment zbiorowej świadomości.

V – WYZWANIA

Wyzwanie trzeciego krajobrazu jest wyzwaniem różnorodności.

1. Różnorodność wyraża się liczbą gatunków na planecie oraz rozmaitością strategii życiowych.

2. Rozmaitość strategii życiowych zależy od swobody, którą oferuje się każdemu z gatunków (swoboda działania), ale też od zasięgu biologicznego każdego gatunku (zdolność adaptacji).

3. Różnorodność strategii życiowych dla gatunku homo sapiens rozgrywa się w obrębie własnego gatunku. Zachowania są zależne od kultury, w której ewoluuje każdy z przedstawicieli tego gatunku.

4. Teoria różnorodności nie jest skończona.

5. Liczba gatunków i ich strategii życiowych wzrasta lub maleje w zależności od zmian dokonujących się w środowisku.

6. Kataklizmy (upadki meteorytów, erupcje wulkanów, wojny) prowadzą do masowego i gwałtownego zmniejszania się liczby gatunków. Powolna transformacja (zlodowacenia, ocieplenie klimatu) prowadzi do zastępowania jednych gatunków przez inne, stopniowego zmniejszania się lub zwiększania ich liczby.

7. Globalna antropizacja, gdy ją porównać ze zjawiskami naturalnymi, pociąga za sobą zmniejszenie liczby gatunków, porównywalne do zmian wywoływanych przez kataklizmy.

8. Ujednolicenie praktyk związanych z działalnością człowieka pociąga za sobą zmniejszenie się rozmaitości strategii życiowych.

9. Wobec wahań liczby gatunków trzeci krajobraz zyskuje status azylu (sytuacja pasywna) oraz terenu sprzyjającego inwencji (sytuacja aktywna).

10. Jako rezerwuar wszystkich planetarnych konfiguracji genetycznych trzeci krajobraz pokazuje przyszłość biologiczną.

11. Każda poważna zmiana w trzecim krajobrazie niweczy szanse inwencji biologicznej, nadaje kierunek ewolucji, zmniejszając liczbę możliwości.

12. Zasięg biologiczny gatunków zwierzęcych i roślinnych nie przerasta możliwości biomów, do których one należą 13.

13. Gatunek ludzki nie podlega regułom przypisania do jednego konkretnego biomu, który byłby dla niego najkorzystniejszy (np. do strefy klimatu umiarkowanego). Występuje on we wszystkich strefach klimatycznych.

14. Pomoc „protez” (ubrań, domów, pojazdów) zwiększa naturalny zasięg biologiczny gatunku ludzkiego. Umożliwiają mu one zasiedlenie planety we wszystkich możliwych warunkach życia.

15. Zwiększenie liczby ludności i jej globalnego zasięgu nie następuje równolegle ze wzrostem liczby i różnorodności strategii życiowych człowieka. Efekt tygla kulturowego przekłada się na ich zmniejszenie.

16. W odniesieniu do gatunków zwierząt i roślin globalny tygiel działa selektywnie (zanika w wyniku konkurencji) i dynamicznie poprzez pojawienie się nowych gatunków i strategii życiowych, hybrydyzacji i mutacji.

17. Globalny zasięg ludzkości pociąga za sobą zmniejszenie powierzchni przeznaczonej dla trzeciego krajobrazu, a zatem dla różnorodności.

18. Ogromne straty w różnorodności nie wynikają wyłącznie ze skutków globalnego tygla 14, lecz także ze zmniejszania się powierzchni, na których może się ona swobodnie rozwijać, a także z rodzaju praktyk stosowanych na tych obszarach.

19. Różnorodność – ewolucja materii ożywionej – jest bezpośrednio zależna od populacji ludzi oraz od ich aktywności i praktyk.

20. Wzrost liczby ludności wywiera presję na przestrzeń zarezerwowaną dla trzeciego krajobrazu.

21. Planetarne praktyki eksploatacji oddziałują na podłoże – wodę, powietrze i ziemię. Modyfikując zdolności biologiczne, zmniejszamy możliwości „siły napędu” biologicznego współmiernie do energii przeciwnej 15 użytej do eksploatacji zasobów.

22. Aktualne planetarne praktyki eksploatacji odpowiadają ekonomii rynku rozwiniętego zgodnie z modelem liberalnym, nastawionego na natychmiastowy zysk.

23. Ekonomia rynku rozwiniętego zgodnie z tym modelem zwiększa liczbę produktów konsumpcyjnych, implikuje coraz większy wzrost liczby konsumentów, a zatem mieszkańców.

24. Umocnienie trzeciego krajobrazu – różnorodności, przyszłości biologicznej – jest związane z liczbą ludności, a przede wszystkim z praktykami przez nią stosowanymi.

VI – ZMIENNOŚĆ

Trzeci krajobraz, ośrodek silnej dynamiki, zmienia postać w czasie.

1. Poprzez wzajemne oddziaływanie czynników wewnętrznych:

• naturalna dynamika osiągania stadium leśnego klimaksu.

2. Poprzez wymianę z otaczającym środowiskiem:

• silna presja obszaru poddanego działaniu człowieka (praktyki zanieczyszczające) powoduje utratę różnorodności w trzecim krajobrazie,

• słaba presja obszaru poddanego działaniu człowieka (praktyki niezanieczyszczające) utrzymuje różnorodność trzeciego krajobrazu w równowadze, co może wpływać pozytywnie na całość środowiska.

3. Trzeci krajobraz zmienia kształt i proporcje wskutek działań rynku i decyzji politycznych.

VII – EWOLUCJA

  1. Ewolucja terytorialna trzeciego krajobrazu przebiega równocześnie ze zmianą zagospodarowania terenu.
  2. Rozrastanie się miast i osi komunikacyjnych prowadzi do zwiększenia się powierzchni terenów opuszczonych.
  3. Wzrost powierzchni terenów opuszczonych spowodowany zagospodarowaniem przestrzennym nie zawsze prowadzi do wzrostu ogólnej powierzchni trzeciego krajobrazu, powoduje jednak silniejszą defragmentację.
  4. Duże rozdrobnienie trzeciego krajobrazu determinuje jego różnorodność. Przetrwają jedynie te gatunki, których terytorium biologiczne jest zgodne z powierzchnią danego fragmentu trzeciego krajobrazu.
  5. Zagospodarowanie wynikające z rozwoju prowadzi do sieciowania obszaru trzeciego krajobrazu, tworzenia miejskiej membrany.
  6. Na obrzeżach dużych miast urbanizacja zamyka oka sieci. Z dala od wielkich miast oka sieci pozostają otwarte.
  7. Wraz z domykaniem się sieci maleje szansa na ciągłość biologiczną obszarów i następuje proporcjonalny spadek różnorodności.
  8. Jedynie zwiększenie liczby i powierzchni terenów opuszczonych powstałych wskutek zagospodarowania miejsc wzdłuż ok sieci umożliwia tworzenie się ostoi różnorodności.
  9. Każdorazowe przerwanie sieci stanowi okazję do komunikacji między poszczególnymi „komórkami”.
  10. Domknięcie sieci blokuje naturalną wymianę między poszczególnymi komórkami terytorialnymi, a zatem niweczy okazję do „wynalazków” biologicznych możliwych jedynie dzięki istniejącym połączeniom między nimi.

VIII – SKALA

  1. Trzeci krajobraz nie ma skali.
  2. Obejmuje całość ekosystemów zdolnych zapewnić utrzymanie różnorodności.
  3. Las stanowi ekosystem. Porost stanowi ekosystem. Rzeka… Kora… Góra… Skała… Chmura…
  4. Narzędziami, dzięki którym można podziwiać trzeci krajobraz, są zarówno satelita, jak i mikroskop.
  5. Analiza danych otrzymanych z satelity informuje przede wszystkim o aktywności biomasy w danym regionie zachodzących na siebie ekosystemów.
  6. Analiza mikroskopowa informuje przede wszystkim o najprostszych organizmach żyjących w obrębie jednego ekosystemu.
  7. Wszystkie pośrednie narzędzia umożliwiają inwentaryzowanie siedlisk, a następnie jego mieszkańców.

IX – PRZEDSTAWIENIE I GRANICE

  1. Przedstawienie trzeciego krajobrazu zależy od moż‐ liwości ustalenia granic geograficznych.
  2. Granice pojawiają się na styku terenów opuszczonych i terenów użytkowanych:
    • skraj lasu / skraj pola uprawnego lub miasta;
    • granica zarośli / granica pola uprawnego lub miasta;
    • granica nieużytku / granica pola uprawnego lub miasta;
    • granica wrzosowisk / granica pola uprawnego lub miasta;
    • granica ugoru / granica pola uprawnego lub miasta.
  3. Granice przebiegające między terenami stosunkowo niedawno opuszczonymi a dojrzałymi terenami opuszczonymi (lasy powstałe na terenach opuszczonych) są trudno dostrzegalne. Z punktu widzeniatrzeciego krajobrazu nie istnieją.
  4. Teren opuszczony ewoluuje w kierunku lasu (z wyjątkiem wrzosowisk klimaksowych, łąk wysokogórskich, terenów bagiennych itd.). Ich granice mogą mylić się z granicami lasu urządzonego przez człowieka. Z punktu widzenia trzeciego krajobrazu granice te istnieją.
  5. Każdy las wywodzący się z terenu opuszczonego jest bardziej różnorodny niż las urządzony przez człowieka.
  6. Las wywodzący się z terenu opuszczonego należy do trzeciego krajobrazu.
  7. Las klimaksowy, zbiorowiska pierwotne, tereny opuszczone ewoluujące w kierunku zbiorowiska leśnego i tereny dopiero co opuszczone można zmapować i traktować w taki sam sposób – jako ostoje różnorodności.
  8. Bliskie sąsiedztwo zbiorowisk pierwotnych i terenów opuszczonych zapewnia ciągłość terytorialną różnorodności.
  9. Ciągłość terytorialna pojawia się wyraźnie w przypadku dobrze ukonstytuowanych „rezerwatów” lub w przypadku stykania się terenów opuszczonych z rezerwatami i zbiorowiskami pierwotnymi. Gdzie indziej pojawia się ona w postaci konturów (korytarze biologiczne), takich jak żywopłoty, miedze, skraje dróg, roślinność przybrzeżna lub w formie wysp.
  10. Wielkość obszaru sprzyjającego różnorodności jest czynnikiem ograniczającym liczbę gatunków.
  11. Granice – korony drzew, polany, skraje lasu–stanowią wartość samą w sobie. Ich bogactwo biologiczne jest często większe od bogactwa obszarów, które rozgraniczają.
  12. Przebieg granic trzeciego krajobrazu nie odzwierciedla w pełni jego bogactwa biologicznego.

X – ODNIESIENIE DO CZASU

  1. Trzeci krajobraz rozwija się z uwzględnieniem zależ‐ ności biologicznych.
  2. Zależności biologiczne są tym bardziej złożone, im liczniej występują organizmy.
  3. Ich czas trwania można w pewnym stopniu modelować, ale w rzeczywistości jest on nieprzewidywalny. Można natomiast określić następujące po sobie stadia związane z ich rozwojem: młody ugór, ugór porośnięty roślinami ciernistymi, „zielony” użytek, stabilny trawnik, torfowisko otwarte, torfowiskozamknięte itd. Nie sposób jednak ustalić dokładnego czasu trwania poszczególnych stadiów ani dokład‐ nego ich kształtu.
  4. Przyszłość systemu zależnego biologicznie jest z natury nieprzewidywalna.
  5. Rozwój systemu zależnego biologicznie nie podlega z góry ustalonemu porządkowi, lecz odpowiada potrzebie adaptacji do aktualnie zachodzących zmianśrodowiska.
  6. Najważniejszym celem systemu biologicznego nie jest osiągnięcie konkretnego rezultatu, lecz stworzenie szans na zaistnienie.
  7. Z punktu widzenia biologicznego zaistnienie stanowi osiągnięcie samo w sobie.
  8. Trwanie owego osiągnięcia odpowiada długości życia każdego organizmu.
  9. Długość życia każdego organizmu jest uzależniona od systemu, w którym ten funkcjonuje, ale też od jego własnej dyspozycji..
  10. Trzeci krajobraz nie ewoluuje zgodnie z prostymi wykresami czasu, lecz zgodnie z biologicznymi uwarunkowaniami środowiska.
  11. Niestabilność systemów biologicznych w czasie odpowiada nieustannemu adaptowaniu się ich składowych do zmian (fluktuacji) występujących w środowisku.
  12. Niestabilność systemów biologicznych jest gwarantem ich odporności na upływ czasu.
  13. Podczas gdy stabilna ewolucja niesie z sobą ryzyko zapaści, ewolucja niestabilna trwa bez przerwy, poprzez sukcesywne powracanie do stanu równowagi.
  14. Trzeci krajobraz stanowi obszar ewolucji niestabilnej globalnie.
  15. Większość gatunków w swobodnym systemie biologicznym (trzeci krajobraz) wpisuje się w ewolucję niestabilną, dokonującą się poprzez sukcesywną adaptację (transformizm). Gatunki (albo systemy) rozwijające się stabilnie, których układy utrwalają się w miarę upływu czasu, są poddawane selekcyjnej presji zmieniającego się środowiska.
  16. Ciągły proces ewolucyjny prowadzący do regularnych fluktuacji wpisuje się w typ darwinowski. Niestabilny proces ewolucyjny, któremu towarzyszą transformacje, wpisuje się w typ lamarckowski.
  17. Procesowi darwinowskiemu towarzyszą gwałtowne i krótkotrwałe zmiany, procesowi lamarckowskiemu – łagodne i powolne.
  18. Ogólny proces ewolucji może być rozumiany jako ciąg następujących po sobie krótkich i powolnych zjawisk (darwinowskich i lamarckowskich) w obrębie systemów.
  19. Proces ten dotyczy również pojedynczych gatunków. W obrębie jednego systemu podlegającego powolnej ewolucji mogą też sporadycznie występować przy‐ padki gwałtownej ewolucji w wyniku presji selekcyjnej.
  20. Wymiar czasowy, który charakteryzuje proces lamarckowski, umożliwia organizmom żywym konfrontację z transformacjami środowiska oraz poszukiwanie nowych strategii życiowych.
  21. Ze względu na heterogeniczny układ, swoją niestałość i brak ograniczeń czasowych trzeci krajobraz jawi się jako obszar biologicznego postępu.

XI – ODNIESIENIE DO SPOŁECZEŃSTWA

Z punktu widzenia społecznego trzeci krajobraz może być traktowany jako:

• przestrzeń natury (przejęcie trzeciego krajobrazu przez instytucję),
• przestrzeń rozrywki,
• przestrzeń bezproduktywna (opuszczenie trzeciego krajobrazu przez instytucję),
• przestrzeń święta.

1. Przejęcie trzeciego krajobrazu przez instytucję prowadzi do:

• ustalenia praktycznych kryteriów,
• ustalenia dokładnych granic,
• określenia zastosowań,
• ustalenia statusu prawnego, zasad prawnych, bezpieczeństwa i ochrony.

2, Objęcie ochroną danego fragmentu trzeciego krajobrazu i wyniesienie go do rangi obszaru o istotnym znaczeniu z punktu widzenia dziedzictwa narodowego lub światowego wymaga:

• objęcia go nadzorem,
• zaprezentowania jako założenia modelowego,
• nadania mu ram organizacyjnych, aby uniemożliwić mu ewoluowanie w czasie.

3. Przyjęcie statusu dobra narodowego skazuje trzeci krajobraz na zagładę.

4. Zmiana formy, sukcesja gatunków i mechanizm ewolucji typowy dla trzeciego krajobrazu nie są tożsame z pojęciem dziedzictwa narodowego.

5. Porzucenie trzeciego krajobrazu przez instytucję oznacza jego przekształcenie:

• z punktu widzenia obniżenia jego rangi – w nieużytek, teren opuszczony, ruinę, śmietnisko, teren niezagospodarowany itd.,
• z punktu widzenia etycznego – w miejsca święte czy zakazane.

6. Porzucenie trzeciego krajobrazu przez instytucję podtrzymuje jego status..

7. Porzucenie trzeciego krajobrazu przez instytucję gwarantuje utrzymanie i rozwój różnorodności.

8. Zaniedbanie trzeciego krajobrazu przez instytucję nie oznacza jego całkowitego porzucenia.

9. Pozainstytucjonalny charakter użytkowania trzeciego krajobrazu jest najlepszym sposobem zagospodarowania tej przestrzeni.

10. Pozainstytucjonalny użytkownik trzeciego krajobrazu uzyskuje status, który jest wspólny dla wszystkich zasiedlających go organizmów. Staje się integralną częścią systemu.

11. Przypisanie danej przestrzeni do jednej z poniższych kategorii jest jednoznaczne z jej porzuceniem przez instytucję:

• niemożliwe lub nieracjonalne użytkowanie,
• nieopłacalne użytkowanie,
• przestrzeń nieuporządkowana, kłopotliwa, trudna,
• przestrzeń odrzucona, zmarnowana, marginalna,
• przestrzeń niepewna,
• przestrzeń nie do odzyskania, nierokująca.

12. Przyczyny przejęcia przestrzeni przez instytucję są podobne do przyczyn porzucenia:

• czy dana przestrzeń daje szansę na realizację projektu?
• czy projekt ten jest opłacalny?
• czy można mieć nadzieję na wzrost lub rozwój?

13. Zasada ewolucji ożywia trzeci krajobraz.

14. Zasady ewolucji biologicznej i ekonomicznej nie idą w parze.

15. Wzrost i rozwój wpływają na dynamikę systemu ekonomicznego poprzez akumulację kapitału.

16. Wzrost i rozwój wpływają na dynamikę systemu biologicznego poprzez transformację.

17. Trzeci krajobraz, terytorium różnorodności – a zatem i ewolucji – sprzyja postępowi i sprzeciwia się akumulacji kapitału.

XII – ODNIESIENIE DO KULTURY

1. Trzeci krajobraz można rozpatrywać w kategorii zbiorowej odpowiedzialności pod warunkiem, że jej współdzielenie odbywa się w obrębie tej samej kultury.

2. Trzeci krajobraz pojawia się w aspekcie kulturowym w opozycji do obszarów zorganizowanych.

3. Charakter terytorium zorganizowanego zmienia się w zależności od danej kultury 16.

4. W każdych okolicznościach trzeci krajobraz może być postrzegany jako część naszej przestrzeni życiowej pozostającej w sferze podświadomości. W otchłani, w której kumulują się wydarzenia, a następnie ujawniają się w pozornie niezdecydowany sposób.

5. Oswojenie przestrzeni życiowej trzeciego krajobrazu można porównać z umysłem pozbawionym podświadomości. Ta wyidealizowana, wolna od demonów perspektywa nie została jak dotąd zaobserwowana w żadnej ze znanych obecnie kultur.

MANIFEST

(Każde z poniższych stwierdzeń równie dobrze można rozpatrywać w trybie pytającym).

• Instruować ducha sprzeciwu ‐ instruować tak, jak się uczy ludzi działania.

• Wynieść niezdecydowanie do rangi polityki. Rzucić je na szalę razem z władzą.

• Myśleć o projektach jako przestrzeniach pełnych wątpliwości i pytań.

• Rozpatrywać brak zagospodarowania jako punkt wyjścia, dzięki któremu każda zmiana tego stanu rzeczy stanowi oznakę życia.

• Podchodzić do różnorodności z ciekawością.

O zasięgu

• Postrzegać postępujące zagospodarowanie przestrzenne jako przeciwwagę – niezbędny kontrapunkt dla rozwoju trzeciego krajobrazu.

• Wspierać tworzenie rozległych obszarów trzeciego krajobrazu, aby objąć jego zasięgiem wszystkie gatunki zdolne do życia i rozmnażania się w jego obrębie.

• Dążyć do łączenia terenów opuszczonych z rezerwatami w celu zapewnienia ciągłości biologicznej tych obszarów.

O charakterze

• Postrzegać globalny tygiel – nieodłączny mecha‐ nizm trzeciego krajobrazu – jako siłę napędową ewolucji.

• Nauczać o siłach napędowych ewolucji, tak jak naucza się języków, nauk i sztuki.

• Instruować użytkownika o środkach ostrożności niezbędnych do kierowania organizmami, od których jest zależny, i ich zrównoważonego wykorzystywania. Wrażliwość systemu zależy od przyjętych standardów ludzkiego postępowania i ich skali.

O statusie

• Rozważać o wymiarze globalnym.

• Chronić etyczną, społeczną i polityczną deregulację trzeciego krajobrazu.

• Przedstawiać trzeci krajobraz, niedookreślony fragment ogrodu globalnego, nie jako dziedzictwo narodowe, ale jako wspólną przestrzeń przyszłości.

O stawce

• Utrzymywać lub zwiększać różnorodność poprzez spójne działania ograniczające zjawisko nadmiernego zagospodarowywania przestrzennego.

• Inicjować procesy mające na celu poprawę jakości niezbędnych do życia powietrza, gleby, wody poprzez modyfikację praktyk stosowanych w peryferyjnych obszarach trzeciego krajobrazu, nie zmieniając ich dynamiki, co pozwoli na podtrzymanie obecnej w nich ciągłości.

• Opracować politykę przestrzenną, która nie będzie zezwalać na praktyki mające na celu zmniejszanie powierzchni istniejących obszarów trzeciego krajobrazu, zapewniającą tym obszarom wszelkie niezbędne warunki do zwiększenia powierzchni.

O zmienności i ewolucji

• Promować dynamikę wymiany między środowiskami antropogenicznymi i trzecim krajobrazem.

• Uwzględniać rotację upraw i zmiany użytkowania gruntów, ich relokację oraz powiązania pomiędzy poszczególnymi klastrami. Wyznaczyć rozległą i otwartą na przepływy siatkę terytorialną.

• Stworzyć tyle bram, ile potrzebnych jest do zapewnienia komunikacji między klastrami.

O skali

• Dostarczać wszelkie narzędzia niezbędne do zrozumienia idei trzeciego krajobrazu.

• Rozpowszechniać dostępne obrazy zarówno satelitarne, jak i mikroskopowe.

• Rozwijać umiejętność obserwacji w naturalnej skali bez konieczności użycia specjalistycznych urządzeń. Nauczyć się nazywać otaczające nas organizmy żywe.

O reprezentowaniu i granicach

• Traktować granice jako warstwę, a nie jako linię.

• Traktować tereny marginalne, zlokalizowane na styku różnych środowisk, jako cenne obszary poszukiwań bogactwa gatunkowego.

• Eksperymentować także z tym, co niejasne i nieprecyzyjne, jako że reprezentuje to trzeci krajobraz.

O stosunku do czasu

• Minimalizować koszty administracyjne i polityczne dotyczące zarządzania danym terytorium.

• Nie czekać: konsekwentnie działać.

• Zaoferować trzeciemu krajobrazowi możliwość niestabilnej ewolucji poprzez codzienną reinterpretację zmieniających się warunków środowiskowych.

W odniesieniu do społeczeństwa

• Wynieść bezproduktywność do poziomu polityki.

• W pierwszej kolejności stawiać na biologiczny wzrost i rozwój, zamiast faworyzować ich ekonomiczny wymiar.

• Aranżować miejsca kultu jako przestrzenie sprzyjające duchowym przeżyciom.

W odniesieniu do kultury

• Zmienić nastawienie do krajobrazu Zachodu.

• Nadać trzeciemu krajobrazowi rolę matrycy globalnego krajobrazu przyszłości.

• Ogłosić terytorium trzeciego krajobrazu uprzywilejowanym miejscem biologicznej inteligencji posiadającym zdolność do nieustannego odkrywania się na nowo.

• Skonfrontować tę hipotezę z innymi kulturami planety, w szczególności z tymi, które mają korzenie w związku człowieka z naturą.

tłumaczenie z francuskiego: Marta Turnau redakcja merytoryczna: Dominika Dymek

Przedruk na licencji Wikimedia Commons / Free Art, za: G. Clément, Manifeste du Tiers paysage, Saint Germain sur Ille: Éditions du commun, 2016.