Wzorcowym i pod pewnymi względami jedynym w swoim rodzaju przykładem tego zjawiska jest współpraca Borrominiego z Maignanem w zakresie budowy willi, która miała stanąć za bramą św. Pankracego. Na podstawie dokumentów opisanych we wstępie możemy sobie wyobrazić tę rezydencję jako niezwykłą machinę, wywołującą zdumienie u oglądających, gdyż przechowywała ona nie tylko obiekty dające się obserwować, lecz także mające wchodzić w interakcję z obserwatorem. Mimo wszystko, potrafimy sobie również wyobrazić, że przy przechodzeniu przez kolejne pokoje uczuciu zadziwienia odbiorcy towarzyszył również głęboki niepokój. Pierwsze dwa punkty notatki²⁴ Maignana opisują rzeźbę przedstawiającą Innocentego X umiejscowioną w głównej sali willi. Każdego roku, w rocznicę jego wyboru na papieża²⁵, o godzinie dziesiątej rano, promień słońca padający u stóp posągu²⁶ miał wprawiać w ruch mechanizm, dzięki któremu z jego głowy wyfruwała gołębica, symbol Ducha Świętego i godło rodu Pamfilich. Odwiedzający, nieuczony w prawach fizyki, znajdując się w odpowiednim miejscu o odpowiednim czasie, zobaczyłby w półmroku sali sylwetkę papieża i cudowne ukazanie się Ducha Świętego, prawdopodobnie rozpoznając posąg jako coś znajomego, lecz zarazem obcego ze względu na kinematyzm; w takim dualizmie, o wydźwięku freudowskim, z uczuciem zadziwienia łączyłby się ukryty niepokój. Warto przypomnieć, że sam Kartezjusz w ramach badań nad rolą rozumu w procesie wydawania sądów, obserwując ze swego okna ludzi chodzących po ulicy, stawia sobie słynne pytanie:  „cóż jednak naprawdę widzę prócz czapek i szat, pod którymi mogłyby się ukrywać automaty? Lecz sądzę, że to są ludzie”²⁷.

Na ścianach sali centralnej, jak to opisuje notatka²⁸, miały zostać przedstawione z pomocą sztuki perspektywy figury świętych w taki sposób, by ukazywać określoną postać przy obserwacji od wewnątrz i zupełnie inną podczas obserwacji z zewnętrznego portyku przez niewielki otwór wybity w murze. Wzmianka ta wyraźnie nawiązuje do obrazów anamorficznych – przedstawień, których nie mogło zabraknąć w XVII-wiecznych gabinetach osobliwości; należy wziąć pod uwagę ważny traktat na ten temat, opublikowany w 1638 roku w Paryżu przez minimitę J.F. Nicerona²⁹. Tym, co tu dla nas najważniejsze, jest uczucie dezorientacji, jakiego doznaje osoba oglądająca obrazy, których dualizm objawia się przy zmianie punktu obserwacyjnego i które zdolne są do przenoszenia obserwatora w stan niepewności, pozbawiając go gwarancji co do nieomylności własnej percepcji wzrokowej. Wzrok nie był jedynym ze zmysłów zwodzonych w projekcie willi Pamfili. Po wejściu na wyższe piętro odwiedzający miał napotkać oparte o ściany korytarza kolejne posągi, prawdopodobnie popiersia, które, niczym sybille, zdolne były odpowiadać na zadane im pytania³⁰. W tym wypadku sztuczka, ewidentnie związana z badaniami nad rozchodzeniem się dźwięku, polegała na połączeniu ściany z posągiem za pomocą ściętego stożka, który był umieszczany wewnątrz muru, a którego mniejszy otwór ukrywano w jamie ustnej popiersia. W tej sytuacji odwiedzający miał więc się znaleźć naprzeciw posągów zdolnych nie tylko mówić, lecz także udzielać stosownych odpowiedzi na zadane pytania dzięki obecności „suflera” ukrytego w sąsiednim pokoju.

Frommel zauważył³¹, że występują głębokie analogie pomiędzy planami willi Borrominiego a modelem warownej willi zaproponowanym przez renesansowego architekta Baldassare Peruzziego. Borromini wzoruje się jednak na surowej geometrycznej precyzji projektów Peruzziego w zarysie początkowym, a następnie rozwija je w skomplikowaną strukturę. Najlepszym tego przykładem jest porównanie sali centralnej, która z prostokątnej (w wersji XVI-wiecznej) w projekcie XVII-wiecznym sprowadza się do matrycy eliptycznej, o nieregularnych konturach, w ciągłej ewolucji, jak w formach fraktalnych, gdzie dekoracja stapia się ze strukturą, prawie zacierając granice między nimi. Jak podkreśliliśmy we wstępie, kojąca przejrzystość form o cechach klasycznych połączona z surowością typową dla architektury militarnej, o której świadczą narożne wieże, idzie w parze ze zniekształcaniem powierzchni, powodującym zaburzenie ich formalnej czystości.

Willa Pamfili, obmyślona przez Borrominiego za pomocą narzędzi będących owocem matematycznego zapału Maignana, może być interpretowana jako swego rodzaju zabawa naukowa w skali architektonicznej: w miejsce modelu nieruchomej kolekcji, zamkniętej w świątyni muz, preferuje się wzorzec Akademii Platońskiej jako miejsca wykorzystującego doświadczalnie wiedzę naukową. W poetyce Borrominiego przestrzeń zorganizowana geometrycznie poprzez nieustanną grę odniesień między tym, co jednostkowe, i tym, co uniwersalne, staje się z jednej strony inicjacyjna, bowiem wiedza, która z niej płynie, jest związana z doświadczeniem adepta wzbogacanym przez zmysłowy stan niepokojącego zadziwienia, z drugiej zaś uspokajająca, gdyż jej przeznaczeniem jest umożliwianie zrozumienia rządzących zjawiskami naturalnymi praw, wyjaśnianych przez samą możliwość ich odtwarzania.

TŁUMACZENIE Z WŁOSKIEGO: ADRIAN MROCZEK

[24.] W notatce czytamy: „In maiori aula palatij, ad partem eius Meridionalem, collocata in loco edito statuae: Sanctissimi d. N. pedem osculabitur Solis radius vertente anno eodem die et hora quibus idem Sanctissimus in Summum Pontificem est faeliciter electus. etc. Supra caput eiusdem Statuae eodem die et hora apparebit fulgentissima Columba tum Sp.um S.tum electioni praesidentem, tum etiam simul Gentilitiam insignem demonstrans. etc.”
[25.]Innocenty X został wybrany na tron Piotrowy o godzinie 10 rano, 15 września 1644, por. A. Taurelli, De novissima clectione Innocentii X, Bologna 1644, s. 22 i nast.
[26.] Badania przeprowadzone przez autora niniejszego tekstu pozwalają mniemać, na podstawie ukształtowania przestrzeni w planimetrii i rzutach sporządzonych przez Borrominiego, że światło słoneczne przedostawało się do sali głównej przez gnomon otworkowy w fasadzie południowej, jak to ma miejsce w zegarach cieniowych.
[27.] Cyt. za: Meditazioni metafisiche / Cartesio, a cura di A. Lignani, E. Lunani, Roma: Armando, 2003, s. 62.
[28.] „In utroque latere Orientali et Occidentali aulae maioris depingetur arte Optica, effigies hinc v.g. S.ti Petri, inde ipsius S.tiss.i D.ni vel alia ut placuerit, tali quidem modo ut existentibus in ipsa aula tales effigies non appareant sed aliud quid ad placitum, appareant vero existentibus extra aulam in porticu septentrionali et per foraminulum ad hoc praeparatum spectantibus. etc.”
[29.] J.F. Niceron, Perspective curieuse ou magie artificielle des effets merveilleux…, Paris MDCXXXVI. Traktat był przedmiotem niedawnej analizy krytycznej, por. Jean François Niceron. Prospettiva, Catottrica e Magia artificiale, a cura di A. De Rosa, Roma: Aracne, 2013.
[30.] „In praedicta camera ita disponi poterunt duae stature quasi Sybillae, quae duobus hominibus in utraque extrema parte camerae interrogantibus responsa dare videantur. etc.”
[31.] S. Frommel, Piacevolezza e difesa: Peruzzi e la villa fortificata, [w:] Baldassarre Peruzzi 1481–1536, S. Frommel ed., Venezia: Marsilio, 2005, s. 333–351.