Poprzez subiektywny wybór przełomowych realizacji architektonicznych – od początku ubiegłego wieku do współczesności – chcemy zarysować przemiany słowackiego regionalizmu. Niektórzy architekci programowo korzystają z tego pojęcia w swojej praktyce, jednak będziemy się również odwoływać do dokonań projektantów, którzy – jak się wydaje – dotknęli kwestii regionalizmu mimochodem, a umiejscowienie ich prac w tym kontekście jest wynikiem naszej interpretacji. Termin „regionalizm” w ujęciu Kennetha Framptona niekoniecznie wiąże się z architekturą wernakularną. Frampton zajmuje się omówieniem kategorii „krytycznego regionalizmu”, która nie odnosi się do stylu, służy raczej jako rama dla pewnej strategii kulturowej.

Pietro Belluschi postrzega znaczenie regionalizmu w podobny sposób, pisząc:

[…] regionalizm w swoim najlepszym wydaniu nie może być w żaden sposób mierzony lub narzucany, nie jest żadną szkołą myślenia, ale po prostu aktem rozpoznania tego, czym w danej sferze jest architektura dla istot ludzkich, głębokim wglądem w ich potrzeby emocjonalne, które nie mogą zostać zatracone nawet z winy najbardziej praktycznych wymogów projektu 1.

Regionalizm umożliwia zaistnienie zróżnicowania i uwypukla jakości związane z lokalnym życiem i tym, co swoiste dla mieszkańców danego regionu. „Regionalizm, za którym się opowiadam, można definiować po prostu jako świadome siebie lokalne życie. Jego celem miałoby być zastępowanie mitów i stereotypów na temat danego regionu szczególnego rodzaju wiedzą o życiu miejsca, w którym jednostka zamieszkuje, i w którym zamierza dalej żyć” 2 – pisał z kolei Wendell Berry. „Problemem nie jest po prostu powtarzanie przeszłości, ale takie zakorzenienie się w niej, aby możliwe było nieprzerwane wynajdywanie siebie na nowo” 3.

POCZĄTKI NOWOCZESNOŚCI – STYL NARODOWY

U progu XX wieku w Europie pojawiły się nowoczesne style narodowe. Miały one być architektonicznym wsparciem dla procesów tworzenia nowych państw i wyznaczania granic między społeczeństwami. Przykładem takich praktyk może być tutaj góra Radhošť, na której pierwsza czeska organizacja turystyczna Podhorská Jednota Radhošť (PJR) zaplanowała wieżę widokową autorstwa Dušana Jurkoviča, która miała stanowić odpowiedź na ekspansję niemieckiej turystyki sportowej w czeskich górach. „Nie możemy pozwolić na niemiecką okupację terenów wokół Radhošťa – takie jest znaczenie naszego działania” 4 – głosili inicjatorzy projektu. Projekt wieży został poprzedzony dokładną analizą lokalnej architektury wernakularnej oraz tradycyjnych ornamentów i opracowana na podstawie wzorców „budownictwa ludowego morawskiej Wołoszczyzny i węgierskiej Słowacji” 5. Architektura Jurkoviča, odwołująca się do jasnych reguł estetycznych i konstrukcyjnych, zyskała akceptację zarówno mieszkańców wsi, jak i miast. Architekt do dziś jest postrzegany jako ojciec słowackiej kultury budowlanej, choć działał zarówno na terytoriach obecnej Słowacji, jak i Czech.

FUNKCJONALIZM I NATURA

Uwzględnienie w projekcie skomplikowanych powiązań topografii, klimatu, światła i specyfiki kultury danego regionu nie należy do łatwych zadań. Uzdrowisko termalne Zelená žaba w Trenczańskich Teplicach, zbudowane według projektu architekta Bohuslava Fuchsa w 1937 roku, to przykład architektury funkcjonalnej, której organiczność i specyfika wynikają z unikatowych wartości przyrodniczych słowackiego kurortu. Służący nowoczesnej rekreacji budynek uzdrowiska, jedno z czołowych dokonań słowackiego modernizmu, powstał w okresie prosperity i optymizmu lat 30. Koncepcja Fuchsa nie ustępuje pod względem jakości zrealizowanemu w tym samym czasie wpisanemu w kontekst przyrody Domowi nad Wodospadem w Pensylwanii projektu Franka Lloyda Wrighta. Wody termalne są wpompowywane do basenu uzdrowiska, a jego usytuowana na brzegu lasu bryła tworzy harmonijną fuzję architektury i przyrody 6. Układ przestrzenny budynku prowadzi kuracjuszy przez tarasy i galerie, pozwala im odpocząć w restauracji i cieszyć się widokiem z tarasu na dachu.

SOCJALISTYCZNA TREŚĆ, NARODOWA FORMA

Po II wojnie światowej regionalizm na Słowacji – podobnie jak w całym bloku wschodnim – stał się narzędziem politycznym, służącym kreowaniu narodowej tożsamości, co wyrażało słynne powiedzenie: „socjalistyczny w treści, narodowy w formie” 7. Idee funkcjonalizmu, które powinny jednoczyć państwa socjalistyczne za pomocą jednolitej architektonicznej ekspresji, zostały połączone z tematyką narodowej tożsamości poprzez wprowadzenie do architektury ornamentów inspirowanych kulturą ludową i sztuką renesansową. Formalna interpretacja regionalnych odmienności, tradycji i elementów zdobniczych w swojej powierzchowności służyła przekazywaniu płytkich politycznych treści. Reprezentatywnym projektem z tego okresu jest kompleks studenckich akademików Mladá garda w Bratysławie zaprojektowany przez Emila Belluša – jednego z najważniejszych słowackich architektów XX wieku – w 1954 roku. Najbardziej charakterystycznym elementem zespołu jest dom studencki z wieżą, pseudorenesansowymi attykami i figuratywnymi płaskorzeźbami.

DUCHOWOŚĆ MODERNIZMU

Ferdinand Milučký, jeden z najwybitniejszych słowackich modernistów, jest autorem budynku krematorium w Bratysławie, który powstał w 1969 roku. Forma krematorium – mającego symbolizować ideały ateistycznego społeczeństwa – wyróżnia się na tle osiągnięć słowackiej architektury XX wieku. Architektowi udało się stworzyć modernistyczny obiekt o mocnym ładunku emocjonalnym i symbolicznym, harmonijnie wkomponowany w naturalne otoczenie. Miejsce pod budowę krematorium – teren położony za starym kamieniołomem na zachodnim zboczu Małych Karpat, koło wsi Lamač – znalazł architekt Vladimír Fašanga 8. Milučký osadzając bryłę budynku na szczycie wzgórza, inspirował się krajobrazem słowackiej wsi, a do współpracy zaprosił rzeźbiarza Vladimíra Kompánka. Wspólnie zwiedzali słowacką prowincję i analizowali poetykę tradycyjnych drewnianych wsi 9. Do położonego na obrzeżach miasta krematorium prowadzi wąska, celowo niewygodna ścieżka, z której rozciąga się widok na wzgórze porośnięte dębami i sosnami. Podziały przestrzenne budynku wyodrębniają centralną, częściowo przeszkloną część, w której odbywają się uroczystości żałobne.

LOKALNA MATERIALNOŚĆ

Lata 70. charakteryzowały się większym rozmachem i swobodą twórczą, a przykładem tej tendencji jest bratysławskie założenie, na które składają się dom towarowy Prior i hotel Kyjev, zaprojektowane przez Ivana Matušíka w 1969 roku. Projekt został wyłoniony w drodze konkursu, a jego ukończenie stanowiło konieczną konsekwencję procesu normalizacji zachodzącego w Czechosłowacji.

Banki były symbolami gospodarki kapitalistycznej, a domy towarowe stały się czymś w rodzaju przestrzennego plakatu głoszącego wzrost standardów życia w krajach socjalistycznych. Uczymy się niełatwej umiejętności zaspokajania zróżnicowanych potrzeb społecznych i rosnących oczekiwań co do jakości i piękna. Stały się one architektonicznymi ozdobami naszych miast 10.

Matušikowi udało się stworzyć unikatowy kompleks budynków, który wprowadził Bratysławę na architektoniczną mapę Europy. Wartość tej realizacji wyraża się przede wszystkim w detalach i użytym materiale. Jej charakterystycznym elementem są okładziny z trawertynu pokrywające elewacje. Kamień użyty do ich wykonania został wydobyty w Dreveníku na Spiszu i uznaje się go za typowo lokalny materiał. Kamieniołom, z którego został pozyskany, jest już dzisiaj zamknięty – legenda miejska głosi, że tworzące go skały przeniesiono do centrum Bratysławy.

KRYZYS REGIONALIZMU

Przełom polityczny z 1989 roku przyniósł otwarcie granic i nowe wzorce architektoniczne. Środowisko architektów nie miało szans przeciwstawić się tym dynamicznym procesom. Społeczeństwo, zniechęcone do kolektywnego modelu zamieszkiwania, nagle uzyskało możliwość realizacji marzeń o domu indywidualnym.

Architekci, do tej pory przyzwyczajeni do pracy przy wielkich projektach, mieli problem ze znalezieniem właściwych odpowiedzi na nowe społeczne aspiracje. W budownictwie mieszkaniowym doprowadziło to do masowego wznoszenia zabudowy jednorodzinnej – przeważnie niskiej jakości projektów katalogowych, które były pozbawione głębszej refleksji na temat ich otoczenia. Uzyskanie politycznej niezależności przez Słowację przyczyniło się również do destabilizacji branży architektonicznej. Wśród słowackich architektów narastała tendencja do naśladownictwa obcych wzorców, regionalizm zaś znalazł się gdzieś na obrzeżach ich zainteresowań, choć można wskazać kilka ciekawych realizacji z tego okresu, które mieściły się w jego kontekście. Wraz z nowo nabytą tożsamością i niepodległością pojawiły się pytania o zasadność regionalizmu w zglobalizowanym świecie i jego związek z aspektami kulturowymi, społecznymi, technicznymi, ekonomicznymi i środowiskowymi. Pielęgnowanie dziedzictwa kulturowego w zglobalizowanym świecie jest problemem dotykającym zarówno niepodległe kraje rozwijające się, jak i państwa już rozwinięte 11. Dzisiejsza słowacka kultura, rozumiana jako zespół wartości, nie jest już przypisaną do określonego terytorium geograficznego całością, ale stanowi część globalnej sieci wymiany informacji i doświadczeń.

HISTORIA MIEJSCA

Pomnik Chatama Sofera w Bratysławie, który upamiętnia dzieje kultury żydowskiej na terenie dzisiejszej Słowacji, jest przykładem projektu realizowanego w wyjątkowym kontekście historycznym. Dzieje słowackiej stolicy są splecione z historią Żydów do dziś. Jedną z jaśniejszych kart żydowskiej obecności w mieście jest okres działalności słynnego uczonego Chatama Sofera (1762–1839), pochowanego w Bratysławie. Cmentarz żydowski położony na brzegu Dunaju został okrojony w wyniku regulacji nabrzeża rzeki i budowy linii tramwajowej, ostatecznie pod ziemią zachowały się jedynie dwadzieścia trzy groby, które przykryto betonowymi płytami przed rokiem 1999. To właśnie w tym miejscu w 2002 roku ukończono pomnik Chatama Sofera zaprojektowany przez Martina Kvasnicę. Głównym elementem monumentu jest rampa prowadząca do czarnego, niezadaszonego prostopadłościanu zbudowanego z żelbetu. W podziemiu pomnika znajduje się przestrzeń wystawiennicza i pozostałości oryginalnego cmentarza.

LOKALNE WARTOŚCI OD NOWA

Jeżeli chcemy stworzyć żywą kulturę, musimy wymyślić na nowo naszą praktykę twórczą. Prawdziwie kreatywna kultura jest w stanie przetrwać tylko wtedy, kiedy zderza się z innymi cywilizacjami. „Ludzka prawda leży w procesie spotkania cywilizacji, pomiędzy tymi elementami, które są w nich najbardziej żywe i twórcze” 12. Kluczowe przejawy kultury mają charakter spontaniczny, uwzględniają tradycję, mają wpływ na zmianę postaw społecznych zarówno w stosunku do współobywateli, jak i przybyszów. Czy jednak dzisiejsza kultura jest spójna? Istnieje wiele procesów i zjawisk

społecznych, które odzwierciedlają mentalną kondycję kraju oraz jakość architektury. W ostatnim dziesięcioleciu Słowacja dogoniła Europę zarówno na poziomie ekonomicznym, jak i w zakresie zaangażowania lokalnych projektantów w międzynarodowy dyskurs architektoniczny. Poprawa wskaźników ekonomicznych i wzrost produkcji architektury powinny zaowocować lepszą jakością budownictwa. Jednak, jak zauważyła Henrieta Moravčíková, „wszystkie te fakty dowodzą jedynie, że nie ma bezpośredniego związku między liczbą wznoszonych budynków, produkcją i architekturą. Warunkiem tworzenia jakościowej architektury nie są wskaźniki ekonomiczne, ale ogólny klimat kulturowy” 13. Jaka jest zatem kondycja współczesnej architektury słowackiej? Podejmowane są próby wynalezienia na nowo lokalnych wartości. Wpływ architektury wernakularnej jest w nich oczywisty i może odegrać ważną rolę w wypracowywaniu wyzwolonego z sentymentów regionalizmu. Przykładem takiego podejścia twórczego są realizacje pracowni Kusý-Paňák, takie jak Villa G. W projekcie tym chodzi o tworzenie nowych przestrzennych, materialnych i funkcjonalnych rozwiązań opartych na najbardziej wartościowych elementach, które można odnaleźć w architekturze ludowej. „Nazwa willi odnosi się do zabudowanej, wspartej na kolumnach przestrzeni i jej fasady, która w budownictwie ludowym nosi nazwę gánok. Jednak do stworzenia wejścia, sytuującego się gdzieś pomiędzy klasyczną kolumnadą a ludowym gankiem, architekci użyli nowoczesnych środków ekspresji” 14. Z podobnych inspiracji pracownia korzystała w innych swoich projektach: gmachu ambasady Słowacji w Berlinie (2010) czy pracowni architekta Pavola Paňáka w Čachticach (2010) 15.

NOWA FALA

Ocena słowackiej kultury budowlanej zależy od tego, czy bierze się pod uwagę wyłącznie najlepsze realizacje we współczesnej architekturze Słowacji czy również przeciętną produkcję zwykłego słowackiego obywatela-inwestora-budowniczego. To właśnie ta druga stanowi większość zabudowy na Słowacji i można w niej widzieć prawdopodobnie najbardziej wiarygodny wyznacznik poziomu kulturowego rozwoju państwa. Dlaczego młody architekt tworzy dzieło, które trzyma się z dala od sfery komercyjnej, dzieło, które ma ambicję oddać historię z Kalwarii? Dlaczego decyduje się sprowadzić nad Poprad energię twórczą, którą zgromadził, podróżując i studiując na całym świecie? Zaprojektowana w 2015 roku przez młodego architekta Samuela Netočnego kaplica Zmartwychwstania (Kaplnka vzkriesenia) w Popradzie-Kvetnicy niesie obietnicę lepszej przyszłości. Architekt zdobywał doświadczenie, poznając kontekstualne budownictwo w Austrii, co zainspirowało go do rozwijania lokalnych tradycji, jednak bez dosłownego powtarzania form historycznych. Swoją metodę projektową nazwał lokalizmem. Tkwi w niej nadzieja na rozwój słowackiej architektury, na to, że stanie się ona jednym z ważnych głosów architektury europejskiej. Być może to krok w kierunku wynalezienia na nowo regionalizmu w najczystszej postaci, nowej fali słowackiej architektury i kontynuowania poszukiwań wartości lokalnych zapoczątkowanych przez Jurkoviča. Po dwudziestu ośmiu latach od upadku komunizmu ciągle nie doczekaliśmy się wsparcia architektury i budownictwa ze strony słowackich władz państwowych, a opinia publiczna nie wywiera nacisku na poprawę jakości tworzonych budynków. Każe nam to myśleć, że zmiana musi przyjść z dołu, ze strony świadomej i wykształconej klasy średniej. Musimy zacząć na nowo uczyć się na realizacjach w małej skali, rekonstrukcjach i projektach konkursowych. Budynki, które krótko omówiliśmy w niniejszym szkicu, dowodzą, że wrażliwe podejście do środowiska, topografii, lokalnego rzemiosła i regionalnej specyfiki mogą tworzyć ponadczasową architekturę zintegrowaną ze swoim otoczeniem i to niezależnie od dominujących mód czy stylów. Im bardziej wytrwali będziemy w dążeniu do wynajdywania na nowo wartości kulturowych, tym bardziej wyjątkowy będzie całościowy obraz słowackiej architektury. ■

Tłumaczenie z angielskiego: Michał Choptiany